[ẢNH] Nga đối diện nguy cơ gì khi kênh đào Istanbul làm mất hiệu lực Công ước Montreux?

Tổng thống Nhĩ Kỳ Erdogan mới đây đã thông báo về việc phê duyệt dự án xây dựng kênh đào Istanbul, đồng thời khẳng định Công ước Montreux sẽ không áp dụng cho tuyến đường thủy này.

Tuyên bố trên gây ra nhiều ý kiến phản biện, thậm chí khiến 103 quan chức cao cấp của Hải quân Thổ Nhĩ Kỳ đã nghỉ hưu phải gửi kiến nghị phản đối, họ lo ngại việc hủy bỏ hiệp định quốc tế này gây ảnh hưởng đến tự do hàng hải và an ninh ở Biển Đen.

Cần nhắc lại, Công ước Montreux ký từ năm 1936 quy định chế độ đi qua Dardanelles và eo biển Bosphorus cho tàu thương mại cũng như tàu chiến, cả trong thời bình lẫn thời chiến.

Hiện tại việc quá cảnh qua các eo biển của Thổ Nhĩ Kỳ được miễn phí hoàn toàn, ngoài ra còn ưu đãi khác được thiết lập cho các quốc gia thuộc Biển Đen đó là họ có thể điều động tàu chiến thuộc bất kỳ loại nào, ngoại trừ tàu sân bay.

Trong khi đó việc qua lại Biển Đen của hải quân các nước NATO không thuộc Biển Đen, đặc biệt là Mỹ bị hạn chế rất nhiều. Vì vậy Nga rất quan tâm đến việc bảo tồn Công ước Montreux, Moskva lo ngại tàu chiến Mỹ sẽ hiện diện lâu dài trong khu vực.

Vấn đề thu hút sự quan tâm đó là việc vận hành Kênh Istanbul có đồng nghĩa với việc tự động chấm dứt Công ước Montreuz hay không?

Câu trả lời có lẽ là không khi Ankara không có thẩm quyền đơn phương quyết định, nhưng cần phải lưu ý tuyên bố của chính Tổng thống Recep Erdogan về vấn đề trên:

"Kênh đào Istanbul không có mối liên hệ nào với Công ước Montreux. Tuyến giao thông này là thành tựu của chúng tôi, sẽ giúp giải tỏa giao thông cho Eo biển Bosphorus trên quan điểm bảo vệ môi trường".

Về lý thuyết thì Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ đã đúng, theo ông Erdogan, tàu thuyền nên đi qua phía Bắc eo biển Bosphorus để giảm áp lực giao thông cho tuyến đường cũ đang bị bồi lấp với tốc độ nhanh.

Chiều dài Kênh Istanbul được thiết kế để kết nối Biển Marmara và Biển Đen khoảng 45 - 50 km, chiều rộng 150 mét, chiều sâu 25 mét. Theo tính toán sơ bộ, khoảng 85.000 lượt tàu sẽ đi qua hàng năm và Eo biển Bosphorus ngừng hoạt động.

Bản thân sự xuất hiện của Kênh Istanbul không thể hủy bỏ Công ước Montreux, nhưng nó có thể dẫn đến sự thay đổi trong các quan hệ pháp lý liên quan đến quá cảnh qua eo biển của Thổ Nhĩ Kỳ.

Điều này có nghĩa là tồn tại một thỏa thuận xác định phương thức đi qua eo biển Bosphorus và Dardanelles, sau đó đột nhiên xuất hiện một tuyến đường thủy nhân tạo thay thế mà không phải eo biển tự nhiên.

Thực tế trên là cơ sở để Ankara đưa vào chương trình nghị sự vấn đề hủy bỏ hoặc sửa đổi các quy định của Công ước Montreux khi không phản ánh đầy đủ các điều kiện đã thay đổi của thực tế khách quan, Thổ Nhĩ Kỳ rõ ràng có quyền làm điều này.

Nhưng ông Erdogan không thể đơn phương đưa ra chế độ giao thông mới, đây là một vấn đề quốc tế, trong mọi trường hợp nó phải được giải quyết chung bởi tất cả các nước Biển Đen.

Trước tình hình trên Nga sẽ có quyền và phải bảo vệ lợi ích quốc gia của mình, những điểm nghẽn nào đang được nhìn thấy ngay thời điểm này?

Đầu tiên, cần phải quyết định ngay chế độ đi qua Kênh Istanbul dành cho các tàu Nga. Theo tính toán sơ bộ, việc xây dựng kênh tránh sẽ tiêu tốn của Thổ Nhĩ Kỳ 25 tỷ USD, nguồn tài chính sẽ lấy từ ngân sách nước này.

Nhưng 25 tỷ USD là số tiền khổng lồ đối với nền kinh tế đang suy thoái của Ankara, cần phải có cách thu hồi nào đó, nhiều khả năng Thổ Nhĩ Kỳ sẽ đưa ra một khoản phí cho tàu qua Kênh đào Istanbul.

Việc Ankara quan tâm đến việc áp đặt phí quá cảnh là điều dễ hiểu, nhưng tại sao tất cả các quốc gia giao thương bằng qua eo biển Bosphorus và Dardanelles nên đồng ý với điều này?

Nếu được phép đưa ra chế độ trả phí thì điều gì ngăn cản Thổ Nhĩ Kỳ tiếp tục việc tăng giá vé thông hành như một cách gây áp lực kinh tế lên các đối thủ cạnh tranh, đặc biệt là đối với Nga?

Tiếp theo, hoàn toàn không rõ điều gì sẽ xảy ra với chế độ đi lại của tàu chiến. Liệu Ankara cũng sẽ tính phí hay sẽ có một ngoại lệ?

Các tàu chiến sẽ đi đến Địa Trung Hải và quay trở lại Biển Đen thông qua Kênh đào Istanbul, hay hạm đội sẽ giữ quyền đi lại tự do qua eo biển, trong khi tàu dân sự sẽ đi vòng qua Istanbul?

Phương án thứ hai vẫn là lựa chọn tương đối chấp nhận được đối với Nga. Nhưng điều gì sẽ xảy ra với hạm đội NATO? Liệu Ankara có tìm cách đơn giản hóa quy chế xâm nhập của Hạm đội 6 Hải quân Mỹ hay không, điều này cũng chưa rõ ràng.

Có thể giả định rằng sau khi ra mắt kênh tránh Istanbul, cộng đồng quốc tế sẽ phải bổ sung vào Công ước Montreux, tương ứng với thực tế địa chính trị đã thay đổi.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu người Thổ Nhĩ Kỳ đào một con kênh song song cạnh Dardanelles? Khi đó chắc chắn sẽ không có những phụ lục bổ sung mà phải thông qua một công ước mới.