Tăng thuế thuốc lá: Chuyên gia kiến nghị cân nhắc lộ trình, mức tăng phù hợp

• Người phụ nữ mua gom số lượng lớn thuốc lá điếu nhập lậu
• Triệt xóa đường dây mua bán, tàng trữ thuốc lá lậu quy mô lớn
• Khởi tố vụ án và bị can vụ buôn bán hàng cấm là thuốc lá nhập lậu

Tọa đàm có sự tham gia của ông Hoàng Văn Cường, Ủy viên Ủy ban Tài chính Ngân sách của Quốc hội; ông Tráng A Dương - Ủy viên chuyên trách Hội đồng Dân tộc Quốc hội; Thượng tá Lê Thiện Thành - Phó Trưởng phòng Hướng dẫn Điều tra, Cục Ma túy, Bộ đội Biên phòng; bà Nguyễn Thị Cúc - Chủ tịch Hội Tư vấn Thuế Việt Nam (VTCA); bà Phan Minh Thủy - Trưởng phòng Xây dựng Pháp luật, Ban Pháp chế, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI)…

Cảnh báo tăng thuế đột ngột có thể tạo ra làn sóng buôn lậu

Số liệu mới nhất của Tổng Cục Quản lý thị trường, Bộ Công thương cho thấy dù các cơ quan Nhà nước đã có nhiều nỗ lực, tình hình buôn lậu thuốc lá vẫn diễn biến phức tạp. Trong 10 tháng đầu năm 2024, có 1.067 vụ vi phạm liên quan đến thuốc lá nhập lậu, 800 vụ bị xử lý, trong đó có 3 vụ chuyển hồ sơ cho Cơ quan cảnh sát điều tra.

Tổng số tiền phạt vi phạm hành chính là hơn 3,1 tỉ đồng và trị giá hàng hóa vi phạm là hơn 5,6 tỉ đồng. Số lượng bao thuốc và tương đương bị xử lý bao gồm 23.931 bao thuốc lá và 4.000 sản phẩm các loại như thiết bị, tinh dầu thuốc lá điện tử.

Chủ trì Tọa đàm, Tiến sĩ Vũ Hoài Nam - Tổng Biên tập Báo Pháp luật Việt Nam cho rằng, thuốc lá lậu một mặt đe dọa ngành thuốc lá hợp pháp, một mặt gây ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng do không tuân thủ các tiêu chuẩn kỹ thuật, gây ảnh hưởng lớn đến trật tự kinh tế và an ninh xã hội.

Theo ông Nam, công tác phòng chống thuốc lá lậu sẽ nhiều thách thức hơn trong trường hợp thuế tăng đột ngột có thể tạo ra làn sóng buôn lậu mới quy mô lớn. “Việc tăng thuế nhằm đảm bảo thực hiện một loạt các mục tiêu của Chính phủ, bao gồm giảm tỷ lệ hút thuốc lá ở Việt Nam, góp phần tăng thu ngân sách một cách bền vững và cân đối giảm thiểu các tác động tiêu cực về mặt xã hội.

Tuy nhiên, khi tăng thuế, cần nghiên cứu mức tăng và lộ trình tăng hợp lý vì khi thuế đối với sản phẩm thuốc lá hợp pháp tăng cao và đột ngột, giá bán của sản phẩm thuốc lá hợp pháp cũng tăng cao, người tiêu dùng sẽ tìm đến thuốc lá lậu để thay thế, khiến cho hoạt động phòng, chống thuốc lá lậu vốn đã phức tạp sẽ gặp thêm nhiều thử thách” – ông Nam phân tích.

Cũng tại Toạ đàm, Thượng tá Lê Thiện Thành, Phó trưởng Phòng Hướng dẫn Điều tra, Cục Phòng, chống Ma túy và Tội phạm, Bộ Tư lệnh Bộ đội Biên phòng (BĐBP), cho hay trong năm 2024, hoạt động buôn lậu, nhập lậu thuốc lá điếu ngoại, nguyên liệu thuốc lá không rõ nguồn gốc xuất xứ vào nước ta đang là vấn đề gây nhức nhối trong xã hội, ảnh hưởng tới sức khỏe người tiêu dùng, ảnh hưởng đến sức cạnh tranh của các doanh nghiệp sản xuất thuốc lá hợp pháp, gây thất thu ngân sách nhà nước.

Trong bối cảnh đó, theo Thượng tá Lê Thiện Thành, cần có lộ trình, chính sách tăng thuế hợp lý, phù hợp thực tiễn, trong đó chủ động thực hiện hài hòa mục tiêu của Chính phủ đặt ra về hạn chế tiêu dùng. Cùng đó, cần sớm sửa đổi Nghị định 98/2020/NĐ-CP để ban hành chế tài xử phạt nghiêm đối với hành vi vận chuyển, buôn bán và sử dụng thuốc lá lậu, củng cố cơ sở pháp lý trong công tác phòng chống buôn lậu, cũng như tạo môi trường kinh doanh lành mạnh cho các doanh nghiệp hợp pháp tồn tại.

Kiến nghị có lộ trình, mức tăng hợp lý

Cũng về vấn đề này, ông Tráng A Dương, Ủy viên chuyên trách Hội đồng Dân tộc của Quốc hội chỉ ra mối liên hệ giữa việc tăng thuế và tăng thuốc lá lậu. Cụ thể, nhìn lại năm 2016, Việt Nam tăng thuế từ 65% lên 70% và cũng trong năm này, số lượng thuốc lá lậu bị tiêu hủy tăng từ 6,8 triệu bao năm 2016 lên gần 7,5 triệu bao năm 2017. Năm 2019, khi tăng thuế từ 70% lên 75%, số lượng thuốc lá lậu bị tiêu hủy tăng từ gần 1,4 triệu bao năm 2019 lên hơn 5,1 triệu bao năm 2020 và lên gần 6,6 triệu năm 2021.

“Các phương án tăng thuế có mức tăng cao và lộ trình tăng liên tục hằng năm có thể gây ra thách thức lớn cho ngành thuốc lá hợp pháp trong việc thích nghi, chuyển đổi và ổn định sản xuất, có thể tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động và vấn đề an sinh xã hội. Đồng thời, để hỗ trợ công tác phòng chống buôn lậu thuốc lá hiệu quả sau khi tăng thuế, lộ trình tăng nên giãn ra, tần suất tăng thuế nên là 2 tới 3 năm/lần để các cơ quan chức năng có thêm thời gian lên kế hoạch và chuẩn bị lực lượng ứng phó với làn sóng buôn lậu được dự đoán sẽ tràn vào Việt Nam” - ông Dương nhận định.

Trong khi đó, ý kiến khác cho rằng, đến thời điểm hiện nay, việc tăng thuế cần bảo đảm có lộ trình hợp lý để hỗ trợ các doanh nghiệp thuốc lá trong nước có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực việc làm của người lao động trong toàn chuỗi giá trị của ngành, đảm bảo an sinh xã hội; đồng thời hỗ trợ sử dụng nguồn vốn Nhà nước hiệu quả đối với những doanh nghiệp sản xuất thuốc lá có vốn đầu tư Nhà nước.

“Cần có đánh giá định lượng xem xét liệu việc tăng thuế TTĐB lên mặt hàng thuốc lá có thực sự khiến giảm số lượng người hút thuốc hay lại đẩy người tiêu dùng tìm đến các loại thuốc lá lậu, giá rẻ, chất lượng không đảm bảo" - vị chuyên gia nêu quan điểm.

Trong khi đó, chuyên gia Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch Hội Tư vấn thuế Việt Nam (VTCA) cho biết, tăng thuế TTĐB sẽ tăng tỷ lệ thuế cơ cấu trong giá bán lẻ thuốc lá. Giá bán cao để giảm thiểu người hút thuốc lá, đặc biệt là hạn chế thế hệ trẻ tiếp cận với thuốc lá, hướng đến đảm bảo sức khỏe cộng đồng, giảm thiểu các căn bệnh hiểm nghèo, đặc biệt là liên quan đến hô hấp, ung thư phổi.

Tuy nhiên, bà Cúc cũng đặt vấn đề ngược lại, khi giá bán trong nước cao là cơ hội cho thuốc lá lậu - sản phẩm có thể trốn tránh tất cả các loại thuế và quy định hàm lượng chất trong sản phẩm - nhằm bù vào phần thiếu hụt tiêu thụ trong nước có khả năng cao xảy ra do việc giảm sản lượng hợp pháp.

Dẫn mô hình phân tích tác động của việc tăng thuế của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính, bà Cúc cho hay cả 2 phương án tăng thuế TTĐB theo dự luật, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030.

Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030. Thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.

Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với 2025.

“Mức thuế tuyệt đối ở cả 2 phương án của Bộ Tài chính đều là tăng đột ngột, tăng lớn ngay từ năm đầu tiên áp dụng”, bà Phan Minh Thủy, Trưởng phòng Xây dựng Pháp luật, Ban Pháp chế - VCCI phân tích.

Bà cho biết thêm mức thuế TTĐB tuyệt đối có mức tăng đột ngột như vậy sẽ khiến giá bán thuốc lá nội địa hợp pháp tăng mạnh để bù đắp phần nộp NSNN và làm giảm đáng kể khả năng chi trả của người tiêu dùng cho sản phẩm thuốc lá nội địa hợp pháp, khiến họ chuyển sang thuốc lá nhập lậu; đồng thời lộ trình tăng thuế TTĐB tuyệt đối là liên tục hàng năm (không có khoảng thời gian giữa các lần tăng) sẽ không thể tạo ra sự ổn định cho thị trường thuốc lá hợp pháp, từ đó làm giảm dần nguồn thu NSNN; các doanh nghiệp sản xuất thuốc lá sẽ không có thời gian & nguồn lực để tái cơ cấu sản phẩm, chuyển đổi máy móc, vùng trồng nguyên liệu…

Dẫn thông tin từ Hiệp hội sản xuất và tiêu thụ thuốc lá Việt Nam, bà Thủy dự báo, việc tăng thuế TTĐB sẽ có tác động tiêu cực đến việc sử dụng hiệu quả vốn, tài sản của Nhà nước đã đầu tư; ngân sách Nhà nước có thể thất thu nhiều hơn từ thuốc lá nhập lậu. Do đó, Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và các doanh nghiệp trong ngành thuốc lá đề xuất tăng mức thuế tuyệt đối thêm 2.000 đồng vào năm 2026, tăng thêm 2.000 đồng vào năm 2028 và thêm 2.000 đồng vào năm 2030.

Theo ý kiến các đại biểu tham gia Tọa đàm, khi cân nhắc giữa hai phương án tăng thuế của Chính phủ, phương án 1 là cách tiếp cận hợp lý hơn, giảm thiểu những tác động tiêu cực đến các chủ thể liên quan so với phương án 2.

Tuy nhiên, mức tăng nên thấp hơn đề xuất hiện nay và lộ trình tăng thuế nên được giãn ra một cách phù hợp hơn, không nên tăng liên tục hằng năm, nhằm giúp ngành thuốc lá hợp pháp có đủ thời gian chuyển đổi và thích nghi, cũng như có thời gian lên kế hoạch và đầu tư vào việc nâng cao chất lượng sản phẩm.

Cùng với tăng thuế hợp lý, cần tăng cường chống buôn lậu hiệu quả và kết hợp nhiều biện pháp khác như: giúp đỡ để bỏ thuốc lá, tăng cường cảnh báo về sự nguy hiểm của thuốc lá... nhằm góp phần thực hiện mục tiêu giảm tỷ lệ người hút thuốc...