Ai có dịp ghé qua vùng biên giới phía Bắc, nơi có những bản làng người Thái, Mường, Tày, Nùng, Dao… Từ Thanh Hóa, Hòa Bình cho đến Cao Bằng, Lạng Sơn, đi cho hết một vòng cung biên giới, chắc hẳn sẽ được thấy rất nhiều những cọn nước quay bên bờ sông, bờ suối. Những cọn nước ấy cứ mãi xoay cùng nhịp sống của những con người nơi miền biên viễn điểm tô cho bức tranh thiên nhiên, bình dị, chan hòa.
Cọn nước, cón nước, coóng nước hay guồng nước là những cách gọi khác nhau cho chiếc bánh xe quay khổng lồ được làm từ mây, tre đặc biệt này. Những năm về trước, cọn nước còn được người dân ở đồng bằng, thậm chí ở khu vực đồng bằng Trung, Nam bộ dùng để đưa nước về đồng ruộng. Tuy nhiên, cho đến ngày nay, cọn nước chỉ còn ở vùng biên giới phía Bắc, nơi có những bản làng với nếp nhà sàn nghiêng soi bên suối.
Ở Việt Nam, cọn nước đầu tiên xuất hiện ở các cộng đồng người Thái, Mường. Sau đó có thêm các dân tộc khác học cách làm cọn nước phục vụ cho công việc thủy lợi. Người Thái và người Mường khi ở đâu việc đầu tiên là chọn những địa thế có thung lũng rộng “chính là các mường”, xung quanh là núi tiện cho việc canh tác lớn, và dẫn nước từ núi về bản và từ suối vào ruộng. Để làm cọn nước, đầu tiên người ta dựng cái trục quay trên một giá đỡ bằng chạc cây và đặt vào đó một nửa khoanh vầu tròn. Người ta dùng thân tre hoặc vầu kết hai vòng lớn làm đường kính bánh xe, và những nan nối chéo từ trục sang hai vòng bánh như nan hoa xe đạp. Nơi tiếp giáp của các nan hoa bên trong guồng, người ta cài tiếp hai vòng hai bên điểm tiếp giáp để lực giữ được khỏe. Đầu cọn sẽ cài những quạt đan để nước đập vào đó và kề luôn đó là những ống bương múc nước. Một vài chi tiết khác được gia cố ở trục, điểm kết nan hoa. Tất cả cọn nước được buộc bằng một loại dây mây rừng rất bền và dẻo.
Tôi đã từng lên biên giới. Đã có những buổi chiều bên dòng suối mát. Vài thiếu nữ hết buổi lên nương giặt giũ, rửa chân bên suối. Những đứa trẻ bắt cá, nô đùa tắm mát. Những người già ra suối lấy gạo về chuẩn bị bữa cơm chiều. Bảng lảng khói sương. Tất cả hiện lên bình dị lung linh bên những “bánh xe khổng lồ” với vòng xoay không dấu vết. Chỉ có những vết tình nhung nhớ để lại trong lòng lữ khách là không thể nào quên.
