- Những hàng kem lừng danh Hà thành
- Ngôi chùa cổ xứ Đoài và câu chuyện bà chúa Mía
- Yên bình Hà Nội ban đêm
Phố sách Đinh Lễ - nơi những cuốn sách bán chạy và bán ế gặp nhau
1. Thế giới, đã từng chứng kiến những tác phẩm ế lừng danh. Tiểu thuyết “Âm thanh và cuồng nộ” của W. Faulkner khi lần đầu xuất bản chỉ bán được rất ít, bạn đọc đương thời đa số không “tiêu hóa” nổi ông. Nhưng càng về sau người ta càng đánh giá cao tác phẩm này, coi nó là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của nền văn học Mỹ. Tất nhiên những đánh giá đó cũng không giúp ích nhiều cho việc sách bán chạy sau này. Bi đát hơn, tập thơ “Lá cỏ” của Walt Whitman in lần đầu 1.000 bản mà chỉ bán được được chưa đến... 30 bản. Nhưng có hề gì, “Lá cỏ” vẫn được coi là một trong những tập thơ quan trọng nhất của thi ca Mỹ và “Âm thanh và cuồng nộ” là kiệt tác của một trong những nhà cách tân tiểu thuyết tiêu biểu nhất.
Còn nhiều ví dụ về những cuốn bán ế lừng danh khác. Một lần nhà văn Nguyễn Bình Phương bảo tôi: “Sách của tao bán ế lắm mày ạ”. Anh nói thế và tôi biết Nguyễn Bình Phương cũng không buồn rầu. Chẳng phải những tiểu thuyết như Thoạt kì thủy, Những đứa trẻ chết già, Người đi vắng... của anh đều được giới hàn lâm đánh giá cao đó sao? Nhưng những lời ngợi khen có ảnh hưởng tới sức mua của người đọc? Nguyễn Bình Phương luôn có một bộ phận độc giả trung thành tuy không nhiều. Sách của anh không đến nỗi ế ẩm, nhưng chưa bao giờ là bán chạy. Tôi lấy ví dụ Nguyễn Bình Phương vì anh được coi là một trong những cây bút tiểu thuyết đương đại đáng chú ý nhất hiện nay.
Nhà văn Hồ Anh Thái một lần nói rằng. Anh sẽ không in sách nếu không đạt 5.000 bản cho lần xuất bản đầu tiên. Con số 5.000, nó là cái mốc được đông đảo giới làm sách công nhận là đạt ngưỡng bán chạy. Tiểu thuyết của Hồ Anh Thái bán chạy hơn tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương, nhưng không phải vì thế mà Hồ Anh Thái có vị thế cao hơn và ngược lại. Tôi không xếp hạng nhà văn ở hạng mục này. Ở đây, tôi chỉ muốn nói rằng, sự bán chạy và bán ế dường như có thể xảy ra với bất cứ nhà văn nào.
2. Sách văn học bán chạy nhất ở Việt Nam hiện thời đang thuộc về Nguyễn Nhật Ánh. Các con số thống kê đã nói điều đó rất rõ, có những cuốn đạt gần nửa triệu bản - một con số đáng ngưỡng mộ. Nhưng tại sao sách của Nguyễn Nhật Ánh bán chạy trong khi người Việt chúng ta bị đánh giá là những người lười đọc sách? Đã có những thống kê rằng, người Việt không đọc quá một cuốn sách trong một năm, tính cả sách giáo khoa. Đó là một kỷ lục chẳng hay ho gì, nhưng dù vậy, sách của Nguyễn Nhật Ánh vẫn bán chạy. Và không chỉ một cuốn, cả chục cuốn của Nguyễn Nhật Ánh luôn đứng đầu bảng bán chạy nhất hàng năm.
Nguyễn Nhật Ánh có một thị trường lớn - đó là câu trả lời đầu tiên. Sách của ông viết cho thanh thiếu niên, đó là đối tượng ham đọc sách nhất. Nhưng đó cũng là điều rất đáng suy nghĩ, người ta thích đọc sách lúc bé và hình như càng có tuổi càng không muốn đọc. Tôi đã từng tự mình khảo sát ở phố sách Đinh Lễ (Hà Nội) bằng cách quan sát các cửa hàng. Người đến mua nhiều nhất là giới trẻ hoặc phụ huynh đến mua sách cho con. Nguyễn Nhật Ánh làm cho người đọc của ông thích thú - đó là câu trả lời thứ hai và có lẽ là nguyên nhân quan trọng nhất. Nguyễn Nhật Ánh làm cho người ta dễ chịu - tôi chắc chắn thế - những độc giả thanh thiếu niên của ông được làm cho vui thích. Và đương nhiên họ sẽ mua những tác phẩm khiến họ hài lòng. Qua trường hợp Nguyễn Nhật Ánh, ta có thể thấy được 2 điều về những quyển sách bán chạy. Nó cần có một thị trường tiềm năng.
Ta đã biết vì sao sách bán chạy, còn sách bán ế mới là vấn đề nan giải. Trước hết cần khẳng định, sách bán ế không hoàn toàn là những cuốn sách dở. Ta dễ dàng chứng minh được điều này khi nhìn tác phẩm của các nhà văn đoạt giải Nobel nằm phơi bụi ở các hiệu sách. Dù có tranh cãi thì giải Nobel đương nhiên là một giá trị. Và những nhà văn được tôn vinh ở cấp độ cao như thế, sách của họ còn lay lắt huống chi những người khác. Nhưng, trong số sách bán ế nói chung, chắc chắn có nhiều cuốn dở. Dở mà bán ế thì không phải bàn. Ở đây ta chỉ xem sách có chất lượng mà tại sao vẫn ế?
3. Sẽ dễ dàng khi ta nhìn những cuốn sách bán chạy và chỉ cần đảo chiều. Sách bán ế là những sách không có thị trường tiềm năng. Ví dụ sách dành cho người đồng tính nữ thì rõ ràng thị trường rất hẹp so với sách thiếu nhi. Các tác phẩm kinh điển như Âm thanh và cuồng nộ, Ulysses... chắc chắn không phải dành cho tất cả độc giả. Chúng chỉ dành cho ít người, ví dụ các nhà văn, các nhà nghiên cứu. Thị trường hẹp thì dù có xuất sắc đến mấy thì cũng chỉ chinh phục được một số lượng độc giả nhất định.
Tất nhiên, đa số các nhà văn lớn sẽ không quá quan tâm đến sự bán ế hay bán chạy tác phẩm của mình trừ những trường hợp bị cuộc sống o ép quá. Nhiều người sẽ nói rằng: Tôi viết để thỏa mãn ước muốn, sở nguyện cá nhân, không quan tâm đến độc giả là ai. Nhưng có đúng như thế không? Câu này chắc chắn là nói dối. Nếu anh thực sự không quan tâm một chút nào đến công chúng thì anh viết sách để làm gì? Sách là dành cho công chúng chứ không dành cho chính tác giả. Điều đáng nói ở đây là sự quan tâm có thể khu biệt thành từng nhóm: dành cho giới tinh hoa, bình dân, trẻ nhỏ hay đông đảo công chúng.
Tất nhiên, nếu xác định được độc giả của mình thì người viết cũng không quá buồn khi sách bán ế. Nhưng chắc chắn, ai nấy đều vui mừng khi sách của mình bán chạy. Có thể anh không quan tâm nhiều đến tiền bạc nhưng suy nghĩ của anh, thẩm mĩ của anh, lý tưởng của anh được truyền bá đến nhiều người không phải là một phần thưởng lớn đó sao? Người viết phải sở đắc một khoái cảm của sự viết thì mới có thôi thúc sáng tạo. Tất nhiên, có những lúc vì tiền bạc, đói khát, vì công việc, người ta vẫn sản sinh ra những kiệt tác. Vũ Trọng Phụng chẳng phải viết để kiếm cơm từng bữa mà vẫn có Số đỏ, Giông tố. Dostoevsky còng lưng viết để trả nợ và đánh bạc mà vẫn có Tội ác và hình phạt, Thằng ngốc, Anh em nhà Karamazov đấy thôi.
Sự bán chạy và bán ế là muôn vàn hình trạng. Sách bán chạy chưa chắc đã có giá trị, và sách bán ế không nhất thiết là kém cỏi. Tôi cứ hình dung ra một ông nhà văn có sách bán chạy nhưng chất lượng tầm tầm, và một ông sách bán siêu ế nhưng được đánh giá cao gặp nhau. Hai ông sẽ thèm khát địa vị của nhau và có lẽ một ông sẽ nói: “Hay là ta đổi vị trí cho nhau nhỉ?”. Không ai biết chính xác được cuộc gặp gỡ ấy thế nào, nhưng có lẽ đó là một trong những tình huống điển hình, hứa hẹn nhiều bất ngờ.
