- Bí mật dưới lòng hồ khiến nước Lục Thủy có màu xanh
- Sông Hồng mênh mông, hùng vĩ uốn chảy giữa Thủ đô
Những con đê dài tít tắp dọc theo các triền sông là hình ảnh rất đỗi quen thuộc của nông thôn Việt Nam. Và nếu ai đi bằng đường không, khi máy bay hạ độ cao để xuống Cảng hàng không quốc tế Nội Bài có thể thấy rõ những dòng sông đỏ lịm phù sa nằm giữa những cánh đồng lúa bát ngát và những con đê dài uốn lượn ôm sát lấy dòng sông như một con trăn khổng lồ bao bọc, ôm giữ bảo vệ làng mạc, thành phố.
Đoạn đường La Thành hiện nay là dấu vết của đoạn đê chống lũ lụt từ sông Hồng, sông Tô Lịch tràn vào
Những con đê nằm giữa trung tâm thành phố
Việc đắp đê luôn mất công và tốn kém, phải huy động rất nhiều dân đinh và binh lính. Các triều đại phong kiến Việt Nam từ rất sớm đã có ý thức trong việc kiềm chế nước lũ bảo vệ cuộc sống và mùa màng. Thời Lý, tháng 3 năm 1108, con đê đầu tiên được đắp ở phường Cơ Xá nhưng hệ thống đê này vẫn chưa được hoàn chỉnh, thỉnh thoảng nước vẫn tràn vào nội thành.
Thời nhà Trần, năm 1248, vua Trần Thái Tông đã lập ra cơ quan Hà đê, có chánh sứ và phó sứ để phụ trách đê điều ở các lộ phủ; Nhà nước cấp kinh phí và cùng nhân dân tu bổ, đắp sửa hàng năm. Những con đê thời phong kiến thường gọi là đê quai vạc, vì con đê có nhiều chỗ phình ra, cong cong, giống hình cái quai vạc.
Hệ thống đê điều có vị trí quan trọng đối với đời sống, kinh tế nông nghiệp nên luật pháp phong kiến rất nghiêm khắc với những vụ phá hoại. Bộ “Hoàng Việt luật lệ” của triều Nguyễn quy định: Người đào trộm đê bị đánh phạt 100 trượng; Đào trộm đập nước bị đánh phạt 80 trượng; Nếu việc phá hoại này gây chết người hoặc làm bị thương thì theo quy định về tội đánh chết người và làm bị thương giảm một mức để trị tội.
Năm Canh Dần 1830, nguyên Phó tổng Đặng Văn Mai vì tham lam bắt cá đã đào trộm đê ở xã Lưu Khê, huyện Thượng Phúc, nay là huyện Thường Tín, Hà Nội. Khi mưa lớn, nước lũ tràn về, đê vỡ, vùng Sơn Nam bị lụt, làm mất nhiều nhà cửa, hoa màu. Việc được báo lên, vua Minh Mạng ngay lập tức giáng chỉ phạt tội. Đê chính đại thần Lê Đại Cường và Nguyễn Văn Khoa, các viên trấn phủ sở tại cùng Tổng trấn Bắc thành Phan Văn Thúy đều bị giáng chức. Riêng kẻ tội đồ Đặng Văn Mai phải chịu án nặng nhất: xử chém ngang lưng và vứt xác xuống sông.
Trải qua biến đổi của thiên nhiên và con người, nhiều đoạn đê cổ giờ đã thành những đường phố nhộn nhịp. Ít ai ngờ rằng đã từng có những con đê nằm giữa trung tâm thành phố. Một con đê bắt đầu từ phố Hàng Than kéo đến Hàng Đường, Hàng Ngang, Hàng Đào, rẽ ra Hàng Trống và xuống tới Bà Triệu, Nguyễn Du. Một con đê khác cũng nằm trong nội thành tương ứng với các phố: Mã Mây, Nguyễn Hữu Huân, Lý Thái Tổ, Ngô Quyền.
Và theo nhiều nhà nghiên cứu, thời nhà Đường đô hộ, họ đã đắp một hệ thống gọi là “la thành” có vai trò vừa là tường thành, vừa như một con đê chống lũ lụt từ sông Hồng, sông Tô Lịch tràn vào. Dấu vết của đoạn đê này vẫn còn thấy khá rõ, đoạn đường La Thành hiện nay cùng với tuyến đường từ Hoàng Hoa Thám, Bưởi xuống đến Cầu Giấy cao hẳn so với những khu vực xung quanh. Và hệ thống “la thành” này vẫn còn dáng vẻ cong cong, là hình dạng của một con đê được đắp men theo những con sông bao quanh nội thành khi đó.
Con đê cứ trải dài, vươn ra ôm giữ dòng sông, bảo vệ các làng quê và thành phố
Những con đê theo biến chuyển của thiên nhiên và lịch sử
Xưa kia, người ta phân định rõ ràng: trong đê và ngoài bãi sông. Ngoài bãi sông là nơi cấy trồng, đánh cá và người dân chỉ xây nhà, sinh sống ở trong đê vì lo sợ nước lũ có thể kéo đến mà cuốn đi tất cả. Giờ thì thiên nhiên biến đổi, thành phố ngày càng đông dân và dòng sông dường như cũng thu hẹp dần, nguồn nước cũng ít hơn.
Người ta đã sinh sống ở ngoài các bãi sông và những khu đất ẩm thấp, lụt lội đầy rắn rết, ếch ương xưa kia nay đã trở thành phố phường, nhà cao tầng; và có thể dễ dàng tìm thấy những cái tên phố mang dấu vết của các bãi ngoài sông: bãi Phúc Tân, bãi Phúc Xá, Đầm Trấu… Những nơi ấy, giờ đông vui, nhộn nhịp có kém gì những con phố giữa trung tâm bởi những dòng sông, có chỗ thì mất dần dấu vết như Tô Lịch, Kim Ngưu, chỗ thì thay đổi dòng chảy như sông Hồng.
Những con đê, theo biến chuyển của thiên nhiên và lịch sử cũng dần có những thay đổi công năng và hình dạng của mình. Những con đê xưa chỉ dùng để ngăn nước lũ thì nay trở thành đường, không phải chỉ là đường nhỏ mà là những con đường lớn huyết mạch. Mặt đê giờ được trải nhựa và thân đê xây bằng bê tông và thỉnh thoảng người ta lại trổ một cửa khẩu trên đê để làm lối đi lại cho dân cư.
Những con đê dài bao quanh Hà Nội giờ đã thành những con đường lớn: Trần Nhật Duật, Trần Quang Khải, Nguyễn Khoái, Yên Phụ, Âu Cơ… Đi trên những con đường đó vẫn cảm giác được độ cao và gần sông của nó; đi qua đường Âu Cơ có thể nhìn thấy chợ hoa Quảng Bá rực rỡ ở phía dưới và đoạn qua đường An Dương Vương vẫn thấy những rặng tre um tùm xanh tốt và chỉ cần qua mặt đường một chút và đi xuống là thấy sông Hồng mênh mang đỏ lừ mùa nước lũ.
Nhưng vẫn còn những con đê giữ được vẻ yên bình vốn có của mình, những con đê khu vực quận Long Biên, Gia Lâm, Đông Anh hoặc ngược lên mạn Sơn Tây như đê bao sông Đáy, sông Tích… vẫn thấy những màu xanh của cỏ hai bên triền đê. Ngay cả đoạn đê sông Hồng đi ra làng gốm Bát Tràng cũng vậy, một màu xanh mướt mát của cỏ và mặc cho sự ầm ĩ, đông đặc của phố xá, những triền đê xanh cỏ, dịu mát yên bình.
Và ở những khúc đê ngoại thành không khó để tìm ra một cây gạo, cây đa mọc cạnh triền đê và ở đó vẫn có sự phân biệt rõ ràng ngoài bãi sông và trong đê. Bên trong đê là những xóm làng trù phú, những mái nhà thấp thoáng dưới bóng cây; ngoài bãi sông là những vạt ngô, vạt chuối, rau muống, rau cải xanh um. Những con trâu thong thả gặm cỏ ở những triền đê thoai thoải êm đềm và những điếm canh như một điểm nhấn mộc mạc canh chừng con đê vào mùa nước lũ. Những con đê cứ trải dài, vươn ra ôm giữ dòng sông là bức tường thành bảo vệ sự trường tồn của các làng quê và thành phố.
