Xóm Hoài Khao thuộc xã Quang Thành, cách trị trấn Nguyên Bình, huyện Nguyên Bình khoảng 20km và cách TP Cao Bằng khoảng 60km. Không chỉ thu hút du khách bởi khí hậu quanh năm mát mẻ, trong lành mà đồng bào dân tộc Dao Tiền nơi này còn lưu giữ kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong khoái vô cùng độc đáo.
Trải qua bao thăng trầm của thời gian và cả những biến đổi khi cuộc sống hiện đại cứ sầm sập tới, nhưng những người dân ở Hoài Khao vẫn được phong tục truyền thống, bảo vệ những tổ ong quý giá và cùng nhau đi thu hoạch sáp ong. Điều đặc biệt, họ luôn đợi đến khi hết mùa ong bay đi hết, rồi mới đến lấy tổ về nấu sáp.
Bắt đầu từ năm 12 tuổi, những bé gái ở Hoài Khao đã được dạy cách in hoa văn trên vải bằng sáp ong để tự chuẩn bị trang phục cho mình. Mỗi người phụ nữ thường có từ 10 đến 20 bộ váy để mặc trong các dịp lễ hội, lễ cấp sắc, ngày cưới xin… Bởi vậy mọi phụ nữ Dao Tiền ở Hoài Khao đều thành thạo kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong.
Đôi bàn tay của người thợ làm vải nhuộm sáp ong rất dễ nhận ra bởi chàm như ăn sâu vào da, lặn trong cả những đường chỉ tay
Các hoa văn tròn được tạo ra từ các khuôn làm từ ống tre, ống giang đường kính to nhỏ khác nhau (từ 1,5cm- 2cm). Loại khuôn dùng in đoạn thẳng và góc cũng được vót bằng những cật nứa già, vót và chuốt thật nhẵn mịn, phơi khô. Tùy theo mẫu họa tiết định sẵn, mà các bà, các chị ở Hoài Khao dùng các dụng cụ khác nhau nhúng vào sáp ong rồi in lên mặt vải.
Sáp ong có nhiều loại, nhưng để in hoa văn trên trang phục váy áo của dân tộc Dao Tiền thì sáp ong khoái là loại tốt nhất. Sáp ong được đổ vào một đĩa men sâu lòng, đặt trên than hoa để giữ độ nóng vừa đủ để sáp in thật chặt trên vải và rõ nét các hoa văn.
Phải mất đến 6 tháng để có thể hoàn thành một bộ trang phục truyền thống của người phụ nữ Dao Tiền theo lối thủ công.
Kỹ thuật chấm sáp ong trên vải được những người phụ nữ Dao Tiền khẳng định: “không quá phức tạp”, nhưng để có được độ sắc nét, không nhòe, đều mịn lại phụ thuộc rất nhiều vào sự kiên nhẫn cũng như hoa tay của mỗi người. Chính vì điều đó nên chỉ có phụ nữ Dao Tiền mới đảm nhận việc in vải sáp ong, còn đàn ông thì giúp thu hoạch sáp ong.
Du khách khi đến với Hoài Khao đều có thể được mời trải nghiệm kỹ thuật in độc đáo này
Thoạt nhìn những người phụ nữ Dao Tiền thuần thục in những đường sáp đậm nét hoa văn lên vải, nhiều người nghĩ, công việc này thực sự đơn giản, tuy nhiên, có thử mới biết, để đạt được độ tập trung, in chuẩn, đều nét là điều không đơn giản, nhiều du khách dù đã được hướng dẫn kỹ càng vẫn không khỏi run tay….
Khi in lên vải xong, chờ sáp ong khô thì đem nhuộm chàm nhiều lần (từ 15- 20 lần), cứ ngày đem phơi nắng, đêm ngâm chàm. Tấm vải khi ngâm phải luôn ngập nước chàm, dùng chân đạp kỹ cho vải thấm đều màu chàm để không bị loang lổ. Sau khi nhuộm được màu chàm như ý, tấm vải sẽ được nhúng vào nước sôi, lúc này sáp ong bị nóng sẽ tan ra và hiện lên các hoa văn trên nền chàm.
Ở xóm Hoài Khao có 2 điểm ong khoái về làm tổ là Chán Vềnh và Tà Lạt. Như một quy luật đã định sẵn, cứ lập xuân ong bay về làm tổ, lập thu ong lại bay đi nơi khác. Mọi người ở đây cùng nhau bảo vệ hang ong, kiên quyết không cho người lạ tiếp cận, bởi nếu bị lấy mật thì năm sau đàn ong sẽ không quay trở lại nữa.
Công việc nấu sáp ong không quá cầu kỳ, nhưng đòi hỏi tinh thần nhẫn nại, đôi tay khéo léo và giàu kinh nghiệm. Kỹ thuật đun lửa ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sáp ong, do vậy phải biết điều chỉnh lửa phù hợp, không để lửa cháy quá to hoặc quá nhỏ.
Khối sáp ong thành phẩm cuối cùng phải mịn, có màu vàng óng, cô đặc, có thể bảo quản nhiều năm mà không bị hư hỏng. Sáp ong thành khối sử dụng in hoa văn trên vải phải có độ loãng cần thiết, nếu đặc quá thì sáp ong không ăn vải, nếu loãng quá khi in hoa văn sẽ bị nhòe không đẹp mắt.
Những bộ trang phục truyền thống của phụ nữ Dao Tiền thực sự là tác phẩm nghệ thuật với nhiều hoa văn tinh tế, giàu tính thẩm mỹ như hình cỏ cây, hoa lá, sóng nước, muông thú…
