NSNA Mai Nam đã được phong tặng giải thưởng Nhà nước về tác phẩm ảnh. Những bức ảnh của ông theo năm tháng đã trở thành kỷ niệm của mỗi con người, sau này đã trở thành kỷ vật của cuộc đời. Câu chuyện giữa tác giả và nhân vật trong ảnh sau gần 50 năm gặp lại đầy cảm động trong nụ cười và cả nước mắt.
Tự vệ Đỗ Thị Khoa
Dấu ấn một thời thanh xuân
Vào một buổi tối mùa hè, tại nhà riêng số 104 phố Tô Hiến Thành, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, NSNA Mai Nam cho tôi xem tập ảnh đen trắng khoảng hơn 10 bức, cỡ ảnh 13x18, chụp các cô gái dân quân vai khoác súng, đầu đội mũ cối ở nhiều góc độ, thời điểm khác nhau. Tôi dừng lại tấm ảnh cô gái còn rất trẻ, xinh xắn, quần xắn cao, bên cạnh là những bó mạ giữa cánh đồng mới cầy ải, trên bờ ruộng 3 khẩu súng trường dựng chụm vào nhau. Nội dung bức ảnh có thể hiểu: “Vừa sản xuất, vừa sẵn sàng chiến đấu”. Bố cục bức ảnh chặt chẽ, ánh sáng ven từng sợi tóc của cô gái cùng nụ cười hồn nhiên càng làm tăng vẻ đẹp cô thôn nữ dân quân này. Thấy tôi cầm bức ảnh ngắm nghía khá lâu, NSNA Mai Nam cười và nói: “Cậu cũng tinh thật đấy, cô gái dân quân này tên là Đỗ Thị Khoa xinh nhất trung đội và cũng là một trong những cô gái dũng cảm trong chiến đấu, làm nhiệm vụ vác đạn tiếp tế, cứu thương cho các đơn vị pháo cao xạ bảo vệ cầu Hàm Rồng - Thanh Hóa trong suốt những ngày tháng chiến đấu ác liệt vào đầu năm 1965 góp phần vào thắng lợi bắn rơi nhiều máy bay Mỹ”. Như để cố ôn lại những kỉ niệm gần nửa thế kỉ đã qua, ông trầm tư kể cho tôi nghe:
- Ngày ấy mình là phóng viên Báo Tiền Phong được cử vào khu 4 công tác, lúc này giặc Mỹ dùng không quân ngày đêm leo thang đánh phá miền Bắc rất ác liệt, trong đó có cầu Hàm Rồng - tỉnh Thanh Hóa. Trong những giờ phút chiến đấu ác liệt, cũng tại địa danh này có thôn Yên Vực nằm ven sông Mã ngay cạnh cầu Hàm Rồng, hình thành một trung đội dân quân, họ phần lớn là các cô gái tuổi đời còn rất trẻ mười tám, đôi mươi nhưng tinh thần rất dũng cảm xông pha nơi lửa đạn tiếp tế lương thực, vác đạn, cứu thương cho các chiến sĩ pháo cao xạ. Khi yên tiếng súng, tiếng bom, các cô gái lại tiếp tục làm nhiệm vụ thu dọn, dựng lại nhà cửa, san lấp hố bom sau những trận oanh tạc của máy bay Mỹ để lại. Tại thời điểm này tôi có mặt ở nhiều nơi đang xảy ra những trận đánh ác liệt và đã chụp được nhiều bức ảnh quý giá trong đó có những tấm ảnh sau này trở thành tác phẩm quốc tế như bức ảnh cô gái Nguyễn Thị Hiền, Trung đội dân quân Yên Vực, vai khoác súng trường, đầu đội nón với chủ đề: “Đi trực chiến” được trao giải thưởng tại Bulgaria năm 1967… Rồi như chợt nhớ ra điều gì, ông vỗ vai tôi:
- Chủ nhật này cậu có rỗi không? Đi cùng tớ đến nhà cô gái trong ảnh này, theo lời mời của vợ chồng cô Khoa (người trong tấm ảnh tôi xem) mời sang nhà chơi sau gần 50 năm mới gặp lại nhau. Tôi vui vẻ nhận lời ngay.
Bà Đỗ Thị Khoa và nhà báo Mai Nam sau gần 50 năm gặp lại nhau
Cuộc tái ngộ đầy nước mắt
Trận mưa đêm hôm trước làm thời tiết hạ nhiệt sau những ngày nắng nóng kéo dài. Đi cùng tôi và NSNA Mai Nam còn có nhà báo Cao Phong, nguyên Tổng Biên tập tạp chí Nhiếp ảnh Việt Nam. Để kịp giờ hẹn, xe ô tô phải luồn lách qua nhiều đường phố vì đang giờ cao điểm. Cuối cùng thì chúng tôi cũng tìm được địa chỉ sau vài lần hỏi thăm. Ngôi nhà 3 tầng xinh xắn nằm nép mình trong con hẻm cách cầu Đuống chừng hơn cây số. Chồng chị Khoa ra tận đầu ngõ đón và hướng dẫn chỗ để ô tô rồi mời chúng tôi vào nhà.
Hình ảnh cảm động mà tôi chứng kiến được, vừa bước chân vào nhà, một phụ nữ có tuổi ôm choàng lấy NSNA Mai Nam vừa nói trong nước mắt: “Gần 50 năm mới lại được gặp nhà báo”. Trong lúc ông Hậu chồng bà Khoa vào nhà trong pha nước thì NSNA Mai Nam lấy từ trong cặp sách tập ảnh đen trắng chụp trung đội dân quân thôn Yên Vực cách đây gần 50 năm. Bà Khoa cầm từng tấm ảnh đưa lên gần mắt ngắm nhìn ảnh mình lúc đó vẫn còn là cô gái trẻ xinh đẹp đang tuổi trăng tròn. Có tấm chụp riêng một mình bà vai khoác súng, nhiều bức ảnh chụp chung cùng chị em trong tư thế trực chiến, sẵn sàng chiến đấu. Tôi và nhà báo Cao Phong chứng kiến cảnh tái ngộ giữa tác giả và nhân vật trong ảnh rất cảm động khi nghe được những câu chuyện, những kỉ niệm gần nửa thế kỉ đã qua nay lại được ôn lại. Bà Khoa trải những tấm ảnh lên bàn rồi chỉ vào từng người trong ảnh.
Rồi bà tiếp tục câu chuyện kể lại thời kì sát cánh cùng các anh chiến sĩ bộ đội phòng không chiến đấu bảo vệ cầu Hàm Rồng trong suốt những ngày đêm bom rơi, đạn nổ ác liệt nhất. Trải qua thăng trầm lich sử đất nước, chiến tranh đã lùi xa sau 40 năm, những phụ nữ dân quân Yên Vực thời đó tuổi đời còn rất trẻ nay đã lên chức bà nhưng những kí ức hào hùng về một thời của các bà ở xã Nam Ngạn hay thôn Yên Vực, tỉnh Thanh Hóa đã để lại trong lòng người dân về tinh thần anh dũng trong lửa đạn góp phần không nhỏ vào công cuộc giành độc lập đất nước.
