- PV: Thưa ông, nhiều ý kiến cho rằng, phê bình văn học đứng trước tình trạng lệch chuẩn, loạn chuẩn, quan điểm của ông về vấn đề này thế nào?
- Nhà thơ Inrasara Phú Trạm: Đó là ý kiến đúng, nhưng chưa rốt ráo. “Lệch chuẩn hay loạn chuẩn” không là vấn đề, câu hỏi đặt ra ở đây là, chuẩn nào? Bởi sáng tạo luôn là hành động phá chuẩn, từ bỏ chuẩn cũ. Mỗi thế hệ văn học đều có một vài chuẩn mới. Toàn cầu hóa, để hội nhập với thế giới, nhà văn Việt Nam tiếp cận nhiều hệ mỹ học khác nhau, từ đó sáng tác bằng nhiều chuẩn khác nhau. Không thể đứng trên hệ mỹ học lãng mạn để đánh giá tác phẩm hiện đại, hay sử dụng thước đo thuộc hệ mỹ học hiện đại để nhận định sáng tác thuộc hệ mỹ học hậu hiện đại… Dĩ nhiên, một nhà phê bình không thể ôm đồm tất cả, bạn cần cho độc giả biết quan điểm thẩm mỹ của mình, trước khi phê bình một tác phẩm/ tác giả, chứ không tùy tiện, tùy hứng đầy cảm tính.
- Việc lệch chuẩn liệu có phải do chính các tác giả, sáng tác của họ quá nổi loạn, quá cách tân hay quá dễ dãi?
- Không sai! Nhiều trào lưu nảy nở và phát triển, ở mỗi trào lưu có cây bút chín chắn bên cạnh không ít kẻ học đòi, có người tài năng có kẻ không, có trào lưu sống thọ, phong trào văn chương sớm nở tối tàn… không sao cả. Theo tôi, đó là điều nên mừng hơn là lo. Bởi chính sự phát triển đa dạng kia của văn chương mà phê bình có đất dụng võ. Ở đây, đòi hỏi chính yếu từ nhà phê bình là tài năng thẩm định cái mới lạ, tay nghề và bản lĩnh của ngòi bút.
- Ông đánh giá thế nào về nghề phê bình văn học hiện nay?
- Thời đại nào cũng vậy, dù không “là một nghề kinh tế”, khi còn sáng tác thì còn phê bình. Thế hệ nối tiếp thế hệ, không cần đào tạo, các nhà phê bình vẫn xuất hiện, vì nhu cầu tự thân lẫn ngoại cảnh đòi hỏi. Có phê bình “theo đuôi” sáng tác, có phê bình song hành với sáng tác, và cũng có phê bình dẫn đạo sáng tác. Điều tôi ngạc nhiên là, khác với rất nhiều tạp chí văn học của vài nền văn học tiên tiến mà tôi biết, họ luôn ưu tiên đăng tiểu luận và phê bình, còn Việt Nam ta lại ưu ái thể loại truyện ngắn với thơ. Phê bình như thế không èo uột mới lạ.
- Và còn do các nhà xuất bản “bán cái”, liên kết, ai có tiền đều ra sách được?
- “Nhà nhà làm xuất bản” hay “ai có tiền đều ra sách được” là điều rất đáng hoan nghênh. Cơ chế tự do ấy biểu hiện sự công bằng dành cho mọi cây bút, mọi trào lưu văn chương, mọi thể nghiệm. Bởi ta chưa rạch ròi giữa tác phẩm văn học với ấn phẩm cận văn học hay phi văn học, nên mới sinh lo lắng. Báo Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam không có bổn phận phải “liếc nhìn” qua “Sợi xích” làm chi, mà hãy dành sự phê phán nó cho các loại báo phổ thông. Hay như bên thơ cũng vậy, tôi có phân loại 3 “loài” thơ: thơ câu lạc bộ, thơ tiếp hiện và thơ khai phá. Mỗi “loài” có mặt đều cần thiết, nó có bộ phận độc giả của nó. Một nhà phê bình mà đi chê thơ câu lạc bộ, là hỏng to.
- Nhiều tác phẩm ra đời bị vùi dập, bị nhìn dưới góc độ lệch lạc, bản thân các nhà phê bình không đứng dưới góc độ học thuật, thường là do yêu tác giả thì khen tác phẩm, ghét thì chê, thì bới móc? Quan điểm của ông?
- Tôi đã từng vài lần “Gọi tên mười căn bệnh phê bình văn học hôm nay”, xin miễn nhắc lại. 10 căn bệnh, song chung quy tất cả đặt trên loại phê bình “ngoài văn bản”, hay vẫn trên văn bản “cắt - nối” đầy chủ ý dẫn đến suy diễn ngoài văn học. Từ đó nảy nở cảm tính với cảm tình, tùy hứng và tùy tiện. Chủ trì tại các kỳ Bàn tròn Văn chương của Hội Nhà văn Việt Nam, quy ước quan trọng nhất trong ba quy ước tôi đặt ra cho mọi người là: “không khen không chê”. Nghĩa là kẻ phát ngôn phải định tính, định danh với luận điểm rõ ràng, và biết thuyết phục người nghe bằng những minh chứng cụ thể từ văn bản. Ví dụ, bạn cho tác phẩm ấy là cách tân, thì phải chỉ ra cho mọi người biết nó “cách tân” ở đâu, đến đâu, và “cách tân” so với ai/ tác phẩm nào cùng thời?
- PV: Liệu các nhà phê bình văn học im lặng thế đã đủ lâu chưa?
- Nhiều người ngại va chạm bởi thời gian qua chúng ta vẫn chưa có diễn đàn tranh luận đúng nghĩa. Ở nhiều cuộc trao đổi, tôi đã thử làm khác. Trước khi thuyết giảng, tôi nói ngay từ đầu, tôi chỉ dành một nửa hay 2/3 thời gian để thuyết, còn lại chúng ta cùng trao đổi. Làm vậy được mấy cái lợi: Một, tránh được sự ấm ức nơi thính giả, bởi nhiều lần, họ biết diễn giả sai, nhưng họ không được tạo cơ hội nói lại. Thứ hai, qua trao đổi, vấn đề sẽ được vỡ ra vài khía cạnh khác lạ. Ở đó không chỉ người nghe, mà chính người nói học được rất nhiều. Tiếp đến, ta tập thói quen đối thoại, thậm chí tranh luận lành mạnh trên diễn đàn học thuật, tránh một chiều định hướng và bị định hướng.
- Làm thế nào để có một nền phê bình lành mạnh, sòng phẳng?
- Điều duy nhất cần là: diễn đàn và không khí tranh luận đúng nghĩa. Muốn vậy, khởi động một chiều hướng phê bình mới, là rất cấp thiết. Tôi tạm đặt tên là Phê bình “lập biên bản”, nghĩa là phơi mở sự việc như nó là thế mà không áp đặt một lối nhìn nào. Dù đó là lối nhìn nhân danh truyền thống hay bản sắc văn hóa dân tộc, một chân lý hay cái đẹp vĩnh cữu, càng không phải từ lập trường văn học trung tâm nào, từ chủ thuyết văn chương thời thượng nào. Sự phán quyết (khen hay chê) thiếu vật chứng ấy sinh ra bao nhiêu là hệ lụy, bởi không thể nâng tầm cho một tác phẩm xoàng xĩnh, nhảm nhí đã đành; ngược lại, một tác phẩm mới lạ nào bất kỳ, không thể bị dập tắt bởi khước bác hời hợt hay phủ nhận thô bạo.
