- Những tập tục rợn người dưới tán rừng Yumbra
- Rùng rợn tục lệ cắt bộ phận sinh dục trẻ em gái phổ biến ở châu Phi
- Ngôi làng 25 năm cấm cửa đàn ông
Ông Rơ Ma Hul kể ra những cái sai của hủ tục
Giải quyết mâu thuẫn nhờ… thần
Luật tục J’rai ra đời trong khi xã hội của họ vẫn chưa xuất hiện tổ chức xã hội cơ bản nhất là buôn làng. Chính vì thế nó bị chi phối bởi lối tư duy mộc mạc, giản đơn mang yếu tố tín ngưỡng, thần thánh. Sau này xã hội biến đổi, luật tục J’rai dần hoàn thiện, họ loại bỏ những điều bất cập, cổ hủ làm cho luật tục trở nên hữu ích, nhân văn hơn trong đời sống.
Một trong những luật tục đã được loại bỏ cách đây vài chục năm vì được cho rằng nó đã chuyển thành hủ tục đó là tục “lặn nước giải oan” và “đổ chì nóng tìm kẻ gian”… Một lý do khác mà tục lạ này không còn nữa đó là do ảnh hưởng của hệ thống pháp luật Việt Nam đến các buôn làng. Người dân nhận thấy hệ thống pháp luật hiện tại hữu ích và đỡ rườm rà hơn luật tục kia nên đã bỏ chúng…
Cho đến nay, đồng bào người J’rai ở các huyện Krông Pa, Đăk Đoa, Ia Pa, Chư Prông… tỉnh Gia Lai vẫn còn nhớ đến những tục này. Những người trẻ thì chỉ được nghe kể lại, còn người đã từng tham gia, chứng kiến những kiểu giải oan trong những vụ trộm, cắp thì có lẽ chỉ có những già làng tuổi từ 70 trở lên.
Già Hai kể về tục tìm kẻ gian
Tìm đến nhà già làng Kpă Hai (SN 1928, xã Bình Giáo, huyện Chư Prông, tỉnh Gia Lai), một trong những già làng hiếm hoi từng được chứng kiến và am hiểu về luật tục xa xưa của đồng bào mình. Già Hai cho hay, trước kia mỗi khi có nạn trộm cắp, người ta không đưa nhau lên công an, tòa án như bây giờ mà họ tìm đến hội đồng các già làng để phân xử.
Hội đồng các già làng am hiểu các luật tục cũng được coi như những người nắm giữ luật ở buôn làng. Chính vì thế, họ sẽ phân xử những tranh chấp của người dân. Trường hợp người bị mất cắp đưa ra được đầy đủ nhân chứng, vật chứng chứng minh ai là người trộm cắp tài sản của mình thì hội đồng này sẽ xử phạt kẻ trộm theo quy định. Thế nhưng nếu người mất cắp tài sản không đưa ra chứng cứ nào nhưng một mực khẳng định thủ phạm là ai đó trong làng thì họ phải tìm đến cách phân xử khác.
Theo đó, các già làng sẽ đứng ra làm trọng tài chứng kiến cuộc thách đố giữa bên bị mất trộm và bên nghi phạm. Nhờ sự hỗ trợ của thần rừng, thần nước… các cuộc thách đố sẽ diễn ra theo các mức độ từ thấp đến cao: Bẻ cây rừng, lặn nước và đổ chì nóng vào lòng bàn tay để tìm ra thủ phạm…
Thách đố lạ lùng…
Theo như lời già Hai, nếu như trong làng có vụ mất trộm nào đó (thường là gia súc hoặc tài sản trong nhà) thì người bị mất trộm nếu nghi ngờ ai có quyền trình báo với các già làng để phân xử. Trường hợp tên trộm không để lại dấu vết gì nhưng người chủ vẫn khẳng định người mình nghi ngờ chính là kẻ đã chôm chỉa nhà mình thì các già làng sẽ bắt đầu vào cuộc. Trước khi bắt đầu, 2 bên sẽ lập giao kèo: Nếu như người bị nghi ngờ thua, tức là anh ta chính là thủ phạm. Ngoài việc đền những gì đã ăn trộm, anh ta phải đền thêm tùy theo thỏa thuận (thường là 5 con bò). Ngược lại, người bị nghi ngờ thắng, thì người bị mất trộm rồi đi tố cáo anh ta cũng phải bồi thường danh dự như đã thỏa thuận…
Cửa ải đầu tiên là thách đố bẻ cây rừng. Hai người liên quan đến vụ việc sẽ được hội đồng già làng đưa đến khu rừng thiêng của làng. Sau đó mỗi người sẽ bẻ 1 cành cây và chờ 1 khoảng thời gian nhất định. Cành cây trên tay người nào héo trước, chứng tỏ người đó vô tội. Theo cách giải thích của những già làng thì thần rừng sẽ làm cho cành cây tươi kể cả khi cành cây rời khỏi thân cây để chỉ ra kẻ phạm tội.
Sau thử thách đầu tiên đó, nếu như người cầm cành cây tươi nhận tội thì chỉ bị phải 1/2 số thỏa thuận cá cược. Tuy nhiên, nếu như người này còn ngoan cố, thì các già làng sẽ đưa họ ra bờ sông và bắt đầu thử thách thứ hai, thử thách lặn nước để giải oan.
Về thủ tục của thử thách lặn nước giải oan, có rất nhiều câu chuyện thú vị mà già Hai kể lại. Theo đó, họ sẽ có 2 cách để thực hiện. Thứ nhất là người bị mất trộm và người bị nghi ngờ sẽ lặn thi. Ai ngoi lên trước là người thua cuộc. Thứ hai, nếu người bị mất trộm tự tin về sự nghi ngờ của mình và cho rằng kẻ kia chính là thủ phạm thì sẽ thực hiện lặn 1 mình, còn người kia chỉ việc cầm 1 cây H’Lă (cán bằng gỗ dài hơn 1m, lưỡi bằng kim loại nhọn) nhúng xuống nước. Nếu nghi can nhấc cây gậy trước khi người lặn ngoi lên là thua và ngược lại.
Ở thử thách thứ hai này, người ta cho rằng thần nước sẽ khiến những người có tâm gian ác không chịu được mà phải ngoi lên trước. Trường hợp kẻ gian chỉ phải đứng trên bờ cầm cây H’Lă, nếu chính hắn là hung thủ, thần nước sẽ khiến hắn thấy những ảo ảnh như con gà, con hoẵng, con nai rừng… chạy tung tăng nhởn nhơ bên cạnh, kẻ gian lúc đó sẽ không kìm được lòng mà rút cây H’Lă lên khỏi mặt nước để đâm ảo ảnh con thú. Người thua ở thử thách thứ hai này sẽ phải đền 100% số của cải đã thỏa thuận với nhau.
Nếu thử thách lặn nước giải quyết được mâu thuẫn và nghi can nhận mình là thủ phạm thì già làng tiến hành các thủ tục đã thỏa thuận giữa 2 bên. Trường hợp nghi can vẫn ngoan cố thì thử thách đổ chì vào lòng bàn tay sẽ được thực hiện. Theo đó, chì sẽ được nấu tan chảy. Hai người tham gia thử thách sẽ được lót 1 chiếc lá khoai nước (lá môn) vào trong lòng bàn tay sau đó già làng sẽ tiến hành đổ chì nóng lần lượt vào tay mỗi người. Nếu như lá khoai nước không cháy, hoặc người bị đổ chì không cảm thấy nóng thì người đó vô tội. Ngược lại, người nào bị chì nóng ăn mòn tay hoặc làm bỏng thì người đó chính là thủ phạm. Nếu như trước khi đổ chì 1 trong 2 bên sợ mà nhận thua thì cũng được chấp nhận và xử phạt như đã thỏa thuận…
Hủ tục đã được loại bỏ
Được biết, cách thức nguyên thủy của tục đổ chì vào tay và lặn nước rất dã man chứ không thay đổi như già Hai đã kể. Theo đó tục này khi đổ chì nóng vào tay trực tiếp chứ không hề có lá lót, ai đổ chì cũng bị chì nóng ăn mòn cả lòng bàn tay rất đau đớn. Còn tục lặn nước thì ai ngoi lên trước thì bị làng… giết. Nhiều người vì không muốn thua nên cố nhịn thở dưới nước đến bất tỉnh nhân sự, hy hữu có trường hợp còn chết cả dưới nước… vì ngoi lên cũng chết.
Ông Rơ Ma Hul, Chủ tịch Hội Nông dân xã Bình Giáo cho biết, theo 1 số già làng còn sống thì khoảng gần 1 thế kỷ tục lệ đã thay đổi không còn dã man như xưa. Nhiều già làng kể lại người đồng bào J’rai thời bấy giờ rất tin vào thần rừng và thần nước. Chính vì thế các thử thách bẻ cây rừng hay lặn nước để tìm thủ phạm trộm cắp được người dân cho là chính xác. Tuy nhiên, sau này họ nhận thức ra rằng không phải ai cũng có sức khỏe để nín thở dưới nước lâu, nên có những kẻ gian hơi nhiều, lặn lâu mà thắng. Có những cuộc đổ chì mà cả đôi bên đều bị hỏng bàn tay… Sau này pháp luật được phổ biến ở vùng sâu vùng xa, những hủ tục như vậy dần được gỡ bỏ nhưng phải mất thời gian dài.
Cũng theo ông Rơ Ma Hul, ngày trước các cán bộ xã nghe thấy ở đâu đang có vụ thách thức đổ chì là phải điều động một lượng lớn nhân sự đến. Để cho người dân nhận ra cái sai trong thách thức này, các cán bộ đã yêu cầu đổ chì nóng vào tay các già làng, các thầy cúng trước đã. Vì họ là người vô can trong vụ trộm cắp nên nếu họ không bị làm sao tức là luật tục đúng, còn như nếu họ bị bỏng thì nên loại bỏ. Khi được yêu cầu như vậy, các già làng đều rụt tay lại. Từ đó trở đi, tục lặn nước và tục đổ chì chỉ còn tồn tại trong những câu chuyện mà thôi.
