Mùa này ban nở trắng trời Tây Bắc
Đã là người Tây Bắc, đặc biệt là người Thái, không ai không biết sự tích măng đắng- hoa ban, hay là câu chuyện tình cảm động về chàng Khum (Khôm)- nàng Bun (Ban), hoặc Bok. Người già vẫn kể cho con cháu rằng: ngày xưa, ở một bản Thái có một chàng trai rất tài giỏi việc phát rẫy, trồng lúa, săn bắn, thổi pí, khèn tên là Khôm - tức là đắng. Nàng Bok – tức là hoa đẹp người, đẹp nết ở cùng bản, con nhà rất giàu có, được nhiều chàng trai thầm yêu trộm nhớ. Nàng đem lòng yêu chàng Khôm tài ba. Nhưng cha nàng lại gả nàng cho một nhà giàu khác. Hôm trước ngày cưới, nàng Bók và chàng Khôm đã cùng nhau trốn vào rừng sâu để được sống với nhau. Tạo bản vô cùng tức giận cho người nhà đuổi theo. Hai người chạy mãi đến lúc đói, kiệt sức, ôm nhau mà chết như lời nguyện thề mãi mãi không rời.
Từ nấm mồ của 2 người mọc lên một cây vầu cho những mầm măng có vị đắng, và một cây hoa trắng ngần, lá hình trái tim xanh mướt. Dân bản đặt tên loài hoa này là Bók Ban (hoa đẹp), gọi cây măng là Nó Khôm (măng đắng) và truyền nhau rằng vào những đêm trăng yên tĩnh, vẫn nghe thấy tiếng rầm rì trên núi, đấy là lúc nàng Ban và chàng Khôm đang trò chuyện. Mọi người nhắc đến 2 loài cây như là biểu tượng về tình yêu chung thủy.
Hoa ban gắn với người Thái cũng từa tựa như hoa đào ăn đời ở kiếp với người Mông vậy, nhắc đến chủ thể là liên tưởng đến loài hoa đại diện. Bởi thế, đi rừng cứ thấy hoa ban là y rằng chỉ bước thêm một đoạn nữa sẽ thấy một thung lũng có những nếp nhà sàn xinh xinh, mùi khói bếp quyện mùi xôi thơm lừng.
Trong gian bếp ấy, thể nào cũng có một vài món ăn được làm từ hoa ban. Nào là đồ xôi, nộm, mòn xào... Bạn tôi, một người Thái chính gốc mơ màng nhắc về món canh xương hầm măng đắng, hoa ban cha mình vẫn hay nấu. Ấy là món canh người ta cho xương hầm thật nhừ, nước thật trong, cho măng đắng vào trước, khi chín rồi mới thả những cánh hoa ban tinh khôi vào, rắc chút mùi tàu và bắc ra ngay. Bạn bảo: chẳng hiểu sao, măng đắng là thế, nấu với hoa ban lại ngọt hơn, lại rất đậm đà. Ngâm măng đắng với nước hoa ban cũng thế.
Ngồi bên bát canh măng đắng - hoa ban, mơ hồ nhìn ra những cánh ban, bên tai bỗng vọng về câu hát “Nàng Ban xinh đẹp/ Yêu chàng trai Khum/Tình duyên không thành/Chết hóa thành ban. Chợt nghĩ: sức mạnh của tình yêu lớn quá, chẳng gì có thể cản nổi khát vọng đến với nhau của con người. Và, thế là trong đầu nảy ra chủ đề câu chuyện: măng đắng, hoa ban hẹn nhau về cùng mùa xuân, để được hòa quyện với nhau, để đắng cay tan hết, chỉ còn ngọt bùi, yêu thương.
