Giếng cổ Phú Diễn theo lối chân quỳ dạ cá
Giếng có “ngôi”
Làng Phú Diễn giờ đã ồn ào khác xưa. Vẫn xóm đấy làng đấy, vẫn ao sen sân đình nhưng không giấu nổi những nét xâm lấn của phố phường. Có người tinh ý lại ví Phú Diễn như cô gái xuân thì bước chân quê lên phố. Vì đổi thay nhiều nên đi tìm một chút hồn làng lắng đọng sao khó quá. Nhưng thật may, chút hồn làng vẫn còn sót lại dường như vẹn nguyên ở cái giếng ngay đầu Xóm Giếng.
Bước chân qua con đường làng vốn ken đặc xe cộ là một khuôn viên nhỏ. Bao giếng này không hình lục lăng như thường thấy, người ta xây bao đến sát vỉa hè. Bên trong, chếch tay trái là chiếc giếng cổ, mà người làng vẫn quen gọi là giếng khơi. Người ta thấy cái hình ảnh miệng giếng đẹp được làm bằng đá tròn nguyên khối ẩn đủ những nắn nót của nghệ nhân. Chếch sang phía bên phải vài thước là ban thờ nhỏ. Thì ra ở Phú Diễn, giếng cũng có thần bản thổ vẫn được hương hoa suốt ba mươi ngày trong tháng. Nếu thực có thần linh, thì hẳn thần giếng đây cũng hài lòng trước tâm tôn kính của nhân quần.
Gần đó, một bia đá của thời mới có ghi: “Giếng khơi làng Phú Diễn là ngôi giếng cổ. Tuy chưa biết đích xác niên đại. Nhưng những sợi dây gàu cọ vào miệng giếng có nhiều vết lõm rất sâu, là dấu ấn thời gian giếng tồn tại đã lâu đời. Vành giếng liền tròn, chạm chân quỳ dạ cá tinh xảo. Mạch nước giếng dồi dào, trong mát cung cấp cho cả làng dùng từ thế hệ này qua thế hệ khác quanh năm không bao giờ cạn, là nguồn sống của bao đời. Song mạch nước ngầm ở khu vực Hà Nội tụt xuống thấp nên giếng làng cũng bị cạn theo”. Thì ra, giếng cổ ấy không chỉ là bảo vật làng hoặc chứng tích khai lập thổ cư xưa kia. Giếng đã được tôn thành “ngôi”, thì tất không thể thường được. Cứ những chữ nghĩa ấy mà xét mới thấy những giá trị không dễ cân đo của người Phú Diễn.
Những vết chạm ngọt
Cụ Nguyễn Viết Liên (92 tuổi), là học trò cụ đồ Trần Tái - một thí sinh đỗ tam trường trong khoa thi cuối cùng của Nhà nước phong kiến. Từ lâu, cụ Nguyễn Viết Liên đã để tâm đến những việc của làng. Trong cái quan niệm cũ của người già, việc làng bất phân lớn nhỏ nên làm được gì cho làng thì gắng sức. Khi làng Phú Diễn lên phố, chính cụ Liên cũng không ngờ cả những nền nếp cũ cũng phải đổi thay. Vậy nên, khi không làm gì con tạo xoay vần được thì cụ đặc biệt giữ gìn đến giếng. Nhiều lần chống tay bên miệng mép giếng cổ, cái bóng cụ già ít khi được đậu hình cho lâu trên phiến gương nước mát lạnh. Chốc chốc một vài giọt nước ngọt lại rời mạch, thánh thót rớt xuống, tiếng kêu bì bõm.
Giếng cổ ấy không chỉ là bảo vật làng hoặc chứng tích khai lập thổ cư xưa kia. Giếng đã được tôn thành “ngôi”, thì tất không thể thường được.
Cụ Nguyễn Viết Liên bảo, khoan hẵng bàn đến những thứ khác lạ ở đây mà hãy nói đến kiến trúc của bề mặt giếng thì mới thấy những độc đáo lẫn tỉ mỉ của nhóm thợ xưa. Vừa nói, cụ Liên lại rờ tay vào phiến đá nguyên khối xù xì như cố tìm xem ở những đường gờ chạm rất gọn ấy có một chút nào khiếm khuyết không. Và cụ như được mãn nguyện hơn khi biết khối đá ấy là hoàn chỉnh đến độ tinh xảo. Thế miệng giếng theo lối “chân quỳ dạ cá” tuyệt đích.
Và khi hoàn thành những đường chạm ngọt và gọn kia, người thợ đá chắc đã là một người thợ có hoa tay. Có chút kiến thức nhỏ bé có được, tôi thấy cái thế “chân quỳ dạ cá” ấy mà người thợ lấy dáng cho miệng giếng kia đã cố cách điệu từ hình hoa sen. Ở gờ giếng có đường soi xung quanh nắn nót, đếm đủ 72 vết rãnh do những dây gầu kéo nước tạo ra. Cái thế bụng cá phình to nhưng chân quỳ chắc chắn tạo cho giếng cổ như vừa có khí thiêng, lại uy nghi lẫm liệt như giếng cung Vua phủ Chúa. Các bậc nho lão xưa của Phú Diễn chắc rằng không học đòi lối ấy, nhưng cũng sùng mộ đạo Phật mà cách điệu hoa sen cho tỏ chút chí tình. Cũng may, bảo vật quý không bị phá đi, lấp mất giữa cái thời mọi thứ có thể bị phá và lấp. Âu đó cũng là một cơ duyên trời cho làng Phú Diễn.
Độ sâu của giếng là 8 thước và tang giếng bằng gạch xếp khít
Câu hỏi tuổi giếng
Nhiều người cứ hỏi cụ Nguyễn Viết Liên xem đích xác cái giếng quý đã bao nhiêu tuổi. Câu hỏi dường như là khó và không thuyết phục nếu cụ trả lời.
Vì giếng không để lại bia ngày đào, cũng không thấy sử làng chép lại. Cho nên, cứ cái lý lập làng là đào giếng thì suy ra. Tôi gặp ông Trần Đức Chính, con trai cụ đồ Tái nên cũng rõ sử làng hơn ai hết. Ông bảo, trước làng Phú Diễn không ở đây, mà ở cạnh Cầu Sắt. Vì cha ông có va chạm với người Cổ Nhuế nên mới chuyển nơi ở đến chỗ này. Còn nói làng có đến nghìn tuổi không, thì cụ lắc đầu: “Không đến nghìn tuổi được. Bởi làng đầu tiên của Từ Liêm là làng Chèm. Khi người Phú Diễn va chạm với người Cổ Nhuế thì chuyển đến đây, tôi ước chừng vào khoảng 400 đến 600 năm gì đó”. Vậy thì theo một suy luận có lý thì giếng cổ này cũng ở dưới khoảng 500, 600 năm mà thôi. Nhưng dù bao nhiêu năm chăng nữa, cái quý giá, cái mực thước mà giếng đem lại là thiêng liêng hơn mọi thứ làng còn.
Ông Trần Đức Chính bảo, dưới đáy giếng có 3 phiến gỗ lim dầy lắm. Hàng năm, dân làng vẫn tát cạn nước thau giếng, tẩy uế. Phải đợi sau khi lấy nước giếng đem đi cúng thánh, làm lễ tắm tượng xong dân làng mới lấy nước. Chỉ trai tân, gái tân mới được vào giếng. Nước giếng Phú Diễn lại ngon và ngọt lạ kỳ. Có năm hạn nhiều, các làng hết nước đều phải qua đây xin. Theo như lời truyền xưa để lại, thì trước khi đào giếng này, đã có thầy địa lý đến xem mạch rồi chỉ cho trai đinh đào xuống. Xuống chừng 8 thước ta thì gặp mạch phun. Mạch nước to như bắp chân người, cứ ồng ộc chảy cho đến khi đầy mới thôi.
