Tết Hà Nội nửa cuối thế kỷ XX
Trong sách “Dư địa chí”, Nguyễn Trãi viết: “Vào dịp gần Tết, triều đình cho mở chợ hoa ở chợ cầu Đông”. Cầu Đông là cây cầu bắc qua sông Tô Lịch ở phía Đông thành Thăng Long, tương ứng với khu vực đầu phố Hàng Đường ngày nay. Chợ họp quanh cây cầu vì ở đây có bến để thuyền bè đưa hàng đi các nơi và cũng là bến đón hàng các nơi về. Chợ Tết bắt đầu họp vào ngày 23 tháng Chạp nên chợ hoa cũng họp vào ngày này.
Cầu Đông là chợ lớn nhất kinh thành nhưng Thăng Long còn có nhiều chợ khác cũng bán hoa. Gần thành có chợ Yên Quang, chợ đã đi vào ca dao Hà Nội:
“Ngày rằm phiên chợ Yên Quang
Yêu hoa anh đợi hoa nàng mới mua”.
Có chợ Võng Thị vì vùng đất này được gọi là Võng Thị điền hoa. Phía Tây có chợ Bưởi, phía Tây Bắc có chợ Vẽ họp ngay gần đò Ngác. Có ý kiến cho rằng thú chơi hoa của dân chúng Thăng Long xuất xứ từ việc dâng hoa cúng Phật ở chùa. Sự thật không phải như vậy vì hoa để chơi được trồng trong chậu, còn hoa cúng chùa là ngắt bông cho vào đĩa. Khi Nho giáo ngấm sâu vào đời sống dân chúng Đại Việt thì thú chơi hoa và hoa Tết cũng đổi thay. Về tâm linh, hoa đào màu đỏ sẽ dọa được ma quỷ vì vũ trụ được cho là vô chủ từ ngày ông Công, ông Táo về trời cho đến sau giao thừa. Về tín ngưỡng, hoa đào màu đỏ tượng trưng cho may mắn. Ngoài cắm hoa đào thì tùy gia chủ, thành phần gì sẽ chọn thêm loại hoa mà họ thích hay có ý nghĩa với họ. Với những gia đình có truyền thống Nho giáo, người có tâm hồn, họ thích cắm cúc trong ngày xuân vì cúc tượng trưng cho tính khiêm tốn, điềm đạm. Với những nhà Nho khẳng khái, họ lại thích trưng mẫu đơn trong ngày Tết. Mẫu đơn không chỉ là hoa “thiên hương quốc sắc” mà còn là loài hoa thà chịu cảnh phong trần lưu lạc, nhất quyết không chịu tù hãm trong vườn của đám vương quyền để đem sắc đẹp, hương thơm ban rải cho mọi người. Trà mi, hải đường cánh to và dày có mùi hương thì thầm, kín đáo biểu tượng của phúc hậu, ăn ở như bát nước đầy nên các gia đình nền nếp thích chơi.
Cuối thế kỷ XIX, thực dân Pháp chiếm Hà Nội. Năm 1989, một số nhà thực vật người Pháp đã lập ra vườn Bách Thảo để trồng thí nghiệm các giống cây, giống hoa (người dân quen gọi là Trại Hàng hoa) trên đất của làng Ngọc Hà và Hữu Tiệp. Ngoài trồng các giống cây bản địa, viên giám đốc người Pháp còn cho nhập các giống cây nhiệt đới từ châu Phi, các loại hoa, rau, củ quả từ các nước ôn đới ở châu Âu phù hợp với khí hậu miền Bắc. Hoa nhập từ châu Âu gồm có: Qillet (cẩm chướng), Panse'e (hoa bướm), Marquerite' (cúc vàng), Violette (hoa tím)... Những luống hoa lợp kính và được chia thành luống đã tạo ra kỳ hoa dị thảo suốt bốn mùa. Giám đốc thuê mướn dân làng Ngọc Hà và Hữu Tiệp vào làm vườn. Ban đầu, hoa trồng ở đây chỉ phục vụ những gia đình người Pháp trong các dịp sinh nhật, Quốc khánh Pháp hay tiệc tùng. Nhờ có vườn Bách thảo mà dân làng Ngọc Hà và Hữu Tiệp biết gây giống các loài hoa mới vì trước kia họ chỉ trồng: Mẫu đơn, huệ, hồng, sói, cúc vạn thọ, ngâu, thiên lý... Người đầu tiên trồng những giống hoa mới là hai ông: Phạm Hữu Tỉnh và Trịnh Văn Quang.
Từ thú chơi hoa chậu với các loài truyền thống, dân chúng Hà Nội dần chuyển sang chơi hoa Tây cắm bình. Nhiều nhà còn sáng tạo khi cắm cành hải đường vào bình sứ Bát Tràng men xanh, loại men không khoe khoang, có chiều sâu làm tăng vẻ chín chắn, mặn mà của loài hoa này. Thập niên 30 thế kỷ trước, các loài hoa: lay ơn, thược dược, cúc, bướm… trở thành thú chơi ngày Tết ở Hà Nội.
Chợ hoa Tết cuối thế kỷ XIX cũng thay đổi. Khi sông Tô Lịch bị lấp thì chợ Cầu Đông không còn, chính quyền cho xây chợ mới Đồng Xuân phía trên. Chợ hoa Tết cũng chuyển lên phố Hàng Khoai. Khoảng năm 1910-1915, Hàng Khoai không chứa nổi “rừng” hoa Tết ngày một phong phú về số lượng và chủng loại nên chính quyền chuyển ra Hàng Lược. Vị trí chợ hoa ở chỗ từng là cái cống bắc ngang sông tô nên còn gọi là chợ hoa Cống Chéo - Hàng Lược.
Về chơi hoa thủy tiên ngày Tết thì Hà Nội là nơi khởi đầu. Trong suy nghĩ của nhiều người, thú chơi hoa này có từ rất lâu. Sự thật không phải như vậy, chơi hoa thủy tiên ngày Tết cũng chỉ bắt đầu từ đầu những năm 1930 khi mấy người làng Yên Phụ là Trưởng Cộng, Trưởng Canh và Trưởng Hán sang Hồng Kông (Trung Quốc) mua cá cảnh thấy chơi hoa thủy tiên hay hay đã mua củ hoa về chơi thử, rồi sau đó mới trở thành thú chơi của nhiều trí thức. Đầu tháng Chạp, họ lên Hàng Ngang, Hàng Đường chọn thủy tiên làm sao cho củ ra hoa đơn. Đơn thì mỗi hoa như chén vàng đặt lên đĩa ngọc. Kép thì cánh và nhị mọc loạn xạ dù có hương có thơm hơn. Rồi những người chơi hoa thủy tiên tổ chức thi hoa vào dịp Tết tại đình làng Yên Phụ, Ngũ Xã, đền Bạch Mã (nay nằm trên phố Hàng Buồm) và Văn Miếu.
Kể từ khi chợ hoa Tết họp ở Hàng Lược đến nay, chợ đã có lịch sử hơn 100 năm. Trong suốt hơn 100 năm, Tết nào Hà Nội cũng mở chợ hoa. Ngay trong những năm tháng Mỹ đánh phá Hà Nội bằng không quân, chợ hoa tết họp tản ra các phố xung quanh nhưng trung tâm vẫn là Hàng Lược. Chỉ duy nhất một năm chợ không họp, đó là Tết Đinh Hợi năm 1947. Khi đó chiến sự đang diễn ra trên phố phường Hà Nội giữa Trung đoàn Thủ đô và quân Pháp.
Chợ hoa Tết hôm nay xuất hiện khắp nơi trong thành phố, với đủ các loài hoa nhưng nhiều người vẫn chọn chợ hoa Hàng Lược. Không chỉ mua hoa mà người đến đây còn được đắm mình trong không khí Tết mà các nơi khác không thể có được.
