Số phận chìm nổi của ngôi từ đường
Từ đường Nguyễn Khuyến là một phần khu nhà cũ mà nhà thơ đã sống gần 20 năm cuối đời tại thôn Vị Hạ, xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Khu nhà vốn được con trai của nhà thơ là Phó bảng Nguyễn Hoan vượt thổ, mở rộng từ 1 sào lên 9 sào vào năm 1889. Khu nhà gồm nhà tế đường và nhiều công trình khác, nổi bật nhất là nhà tế đường xây theo kiểu chữ nhị, đằng trước là nhà đại tế gồm 7 gian, đằng sau 3 gian cách nhau một cái sân nhỏ. Vào năm 1915 cháu đích tôn nhà thơ là Thừa Du, con trai cả của Phó bảng Nguyễn Hoan đã đem bán 7 gian đại tế cho dân làng Giải Đông (nay thuộc xã Yên Đổ, huyện Bình Lục) dỡ về làm đình. Trên mảnh đất cũ chỉ còn lại một cổng gạch và ba gian sau của khu nhà tế đường. Trải qua bao biến động, ao thu cũng bị san lấp gần hết, ba gian nhà còn lại trở thành từ đường thờ nhà thơ. Hậu duệ đời thứ 5 của cụ (ông Nguyễn Thanh Tùng) cho đến nay vẫn làm nhiệm vụ gìn giữ nơi đây, đón du khách thập phương tới viếng thăm, chiêm ngưỡng di tích một nhà thơ lớn.
Năm 1991, di tích này đã được Bộ Văn hóa công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Năm 2004, với nguồn vốn hỗ trợ của Nhà nước và gia đình đóng góp, dự án trùng tu tôn tạo lại khu từ đường Nguyễn Khuyến đã dựng lại 3 gian sau trên nền đất năm xưa. Điều đáng nói, gia đình ông Tùng từ gần 40 năm nay (kể từ sau khi ông phục viên về chăm lo hương hỏa cho tổ tiên vào năm 1976) vẫn sinh sống tại dãy nhà mái bằng ngay trong khuân viên di tích. Ông Tùng đã nhiều lần gõ cửa các ban ngành để xin được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng cho mảnh đất của tổ tiên để lại nhưng vẫn chỉ nhận được những cái lắc đầu từ chối.
Di tích quốc gia có được cấp sổ đỏ?
Dưới gốc hai cây nhãn cổ thụ đã hàng trăm năm tuổi ngay sân trước nhà từ đường, ông Tùng giãi bày nỗi bức xúc: “Đi đâu người ta cũng bảo đây là di tích cấp quốc gia, cần phải bảo vệ nên không chịu cấp sổ đỏ cho tôi. Thế nhưng kể từ sau khi được đầu tư trùng tu, tôn tạo lại, chẳng thấy ai ngó ngàng gì đến nơi đây. Suốt từ đó đến nay ngôi từ đường chỉ do một mình gia đình tôi trông nom, gìn giữ. Gian nhà trong bị mối xông lên tận nóc nhưng kêu mãi mà chẳng thấy ai ngó ngàng. Người ta yêu cầu phải làm đơn xin phép, chờ các cấp có thẩm quyền phê duyệt. Chờ mãi chả được tôi tự mua thuốc chống mối nhưng chẳng ăn thua.
Ông Tùng còn cho biết, Sở VH-TT&DL Hà Nam hàng năm vẫn tổ chức đưa khách về thăm quan khu từ đường và đặt một hòm công đức tại đây. Tuy nhiên, hòm công đức ông không được quản lý, tất cả chi phí chăm sóc khu từ đường đều do ông trích từ khoản lương hưu của hai vợ chồng để trang trải. Ông Tùng khẳng định, cho đến nay chưa nhận một đồng lương hay trợ cấp nào để lo chăm sóc cho ngôi từ đường. Ông Tùng chua chát: “Tôi cũng chẳng đòi hỏi phải có lương, trợ cấp bởi phận làm con cháu phải thờ cúng tổ tiên. Đấy là nghĩa vụ của tôi. Nhưng cứ nhắc đến chuyện cấp sổ đỏ thì ở đâu cũng kêu phải bảo vệ. Tôi có thấy ai giúp tôi bảo vệ di tích đâu. Ngay như cái ao thu của cụ tôi (nhà thơ Nguyễn Khuyến - PV) cách đây 17 năm cũng phải nhờ tới đoàn chuyên gia người Đan Mạch bỏ ra 3.000 USD để giúp gia đình tôi mua lại từ HTX. Lúc đấy cũng chẳng thấy cơ quan đoàn thể nào đứng ra giúp đỡ gia đình. Con cái tôi giờ đều sinh sống ở Hà Nội nhưng tôi muốn xin được cấp “sổ đỏ” để các cháu sau này tiếp tục hương khói cho tổ tiên. Đất của cha ông mà chúng tôi cứ như đi ở nhờ”.
Mất đất vì được công nhận di tích
Đem câu hỏi của ông Tùng đến gặp PGS.TS Đặng Văn Bài, nguyên Cục trưởng Cục Di sản văn hóa, chúng tôi được biết: “Một di tích văn hóa lịch sử khi được công nhận là để có biện pháp bảo vệ, lưu giữ lại những giá trị di tích đó mang trong mình. Bởi vậy, khi xem xét cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng cho những mảnh đất có di tích lịch sử văn hóa phải xem xét rất nhiều yếu tố. Tuy nhiên, nói mất đất vì được công nhận di tích lịch sử văn hóa là không đúng. Cho tới nay đã có nhiều trường hợp di tích của một dòng họ, tư nhân được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất”.
Ông cho biết thêm: Trường hợp sử dụng đất có ảnh hưởng đến di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh thì cơ quan có chức năng quản lý di tích thẩm định mức độ ảnh hưởng di tích, nếu phải thu hồi thì đề nghị UBND quận, huyện thu hồi và không cấp giấy chứng nhận. Người có đất bị thu hồi được bồi thường, hỗ trợ, tái định cư theo quy định. Trường hợp sử dụng đất trong phạm vi hành lang bảo vệ di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh không ảnh hưởng đến di tích thì được cấp giấy chứng nhận và tuân thủ các quy định về bảo vệ di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh. Nếu đó là đất của dòng họ, phải có đơn ủy quyền cho một người đứng ra. Trong trường hợp của ông Tùng, việc không cấp sổ đỏ khu đất xem ra có phần không thỏa đáng.
Chính điều này đã dẫn đến việc ông Tùng rơi vào cảm giác bị mất mảnh đất của cha ông để lại, phải ở nhờ trên chính mảnh đất của mình. Nhưng PGS.TS Đặng Văn Bài cũng cảnh báo: “Cũng không loại trừ khả năng địa phương cẩn thận bởi không thiếu những vụ làm sổ đỏ để đem bán di tích. Như vụ từ đường 300 năm tuổi của nhà họ Hoàng suýt chút nữa bị cô cháu gái đem ra bán bằng cách lừa đứng ra làm sổ đỏ”. Liên quan đến việc từ đường Nguyễn Khuyến nhiều năm đi xin chứng nhận quyền sử dụng, GS Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên Môi trường từng kiến nghị Sở Tài nguyên Môi trường Hà Nam cũng như UBND tỉnh Hà Nam hướng dẫn ông Tùng những thủ tục cần thiết để xin chứng nhận quyền sử dụng đất. Không hiểu sao, bao lâu nay vẫn chưa thấy kết quả. Bởi ôngTùng lâu nay vẫn sinh sống trên mảnh đất đó và bảo quản rất tốt di tích - điều mà không mấy di tích lịch sử văn hóa theo kiểu Nhà nước và tư nhân cùng quản lý có thể làm được.
Sở Tài Nguyên môi trường tỉnh Hà Nam cho biết: Gia đình ông Tùng vẫn thiếu giấy tờ để hoàn thiện hồ sơ đề nghị cấp sổ đỏ. Theo một cán bộ của Sở này thì gia đình ông Tùng cần phải gửi đơn lên Cục Di sản Văn hóa và xin ý kiến của các cơ quan quản lý di tích ở Hà Nam và chỉ khi các cơ quan này khảo sát và đồng ý thì mới được cấp sổ đỏ. Trong khi đó ông Tùng cho biết ông đã gửi đơn đến các cơ quan theo yêu cầu nhưng chưa nhận được hồi âm.
Còn nhớ trung tuần tháng 5 vừa qua, cả nước xôn xao khi hàng trăm hộ dân làng cổ Đường Lâm kí đơn đòi trả lại danh hiệu di tích quốc gia. Mới đây nhất, lại có tin đồn thổi người dân phố cổ Đồng Văn (Hà Giang) cũng đòi trả lại danh hiệu. Điều đó cho thấy cần có quy chế cụ thể đối với những người đang gìn giữ di tích, sống trong di tích. Trong trường hợp của ông Tùng, ông không đòi hỏi thù lao, quyền lợi gì từ việc bảo vệ di tích. Nhưng cần đảm bảo những quyền lợi căn bản mà ông xứng đáng được hưởng. Mà ở đây là được cấp quyền sử dụng mảnh đất của cha ông để lại. Nếu không, biết đâu đấy sẽ có ngày, chúng ta nhận được tâm thư của con cháu cụ Nguyễn Khuyến xin trả lại danh hiệu.
