Trước khi thế giới có facebook, trước cả khi người Việt Nam có loa phường và người Mỹ có công đoàn lao động, thì nhân loại đã có phụ nữ. Chúa tạo ra phụ nữ để gắn kết thế giới bằng khả năng truyền thông sâu sát của mình.
Đàn ông làm việc quần quật ngoài đồng. Phụ nữ cũng làm việc quần quật, nhưng làm việc nhà, tham gia các hoạt động lao động sản xuất có tính chất quần tụ trong làng xóm. Trong tiếng Anh, từ gossip (buôn chuyện, ngồi lê) vốn được tạo ra từ tiền tố “đỡ đầu” và “đại gia đình”, có nghĩa là các bậc đỡ đầu cho một đứa trẻ.
Trong phòng sinh nở, chỉ có phụ nữ ngồi chờ đứa trẻ ra đời. Và đó là lúc các chị, các mẹ bắt đầu trao đổi thông tin, cũng như sáng tác các bi kịch về cuộc đời người khác. Đấy chỉ là một ví dụ. Các chị, các mẹ có thể làm việc đó khi đi chợ, ra cầu ao giặt quần áo, hoặc đi xin lửa nấu cơm. Diêm rất đắt, và đi xin lửa thì nên có tí chuyện làm quà.
Theo vô số nghiên cứu về nhân chủng học thì con người về cơ bản là thích hóng chuyện và đều có nhiệt tâm chia sẻ tin đồn
Hãy xem người ta nói gì về cô Lụa: “Cô Lụa không muốn lấy anh Hòa con ông Phó An, nhưng cha mẹ đã nhận tiền dạm ngõ. Cô lấy trộm ba đồng bạc trắng ấy, tự đội nón sang làng bên khi trời nhá nhem tối, rồi phủ phục xuống thềm nhà ông Phó, xin trả lại tiền. Rồi cô đi về. Việc quả là tai tiếng. Con Lụa bạo thực, dám lại tận nhà người ta trả tiền trầu rượu - một người nói. Ai mà lấy thằng Hòa, nó cám hấp, mấy lị có người xui chứ. Tôi biết. Ai xui? Cái Lụa phải lòng thằng Nguyên xóm Đuối, mê như ăn phải bùa. Nó xui gì mà chẳng nghe. Cũng có nhẽ. Nom thằng Nguyên có mã người hơn thằng Hòa...”.
Đây chính là hoạt động truyền thông xã hội thời kỳ sơ khai của con người, diễn ra cách đây 100 năm, được Tô Hoài ghi chép lại trong bút ký của mình.
Dưới “thời” facebook, buôn chuyện nói xấu không còn là “đặc quyền” của phụ nữ
Hoạt động này khi ấy chủ yếu diễn ra trong làng, được thực hiện bởi chị em phụ nữ. Nhưng bạn có thể thấy nó rất quen thuộc: thông tin trong thời đại số cũng diễn ra y như thế. Bạn cần thêm mắm, dặm muối để có thêm... like (thích). Cái sự sáng tác dựa trên cuộc đời người khác vốn đã là một nhu cầu truyền thông căn bản trong cộng đồng từ nghìn năm trước đến nghìn năm sau.
Thế kỷ 21, mặc dù nhiều chị em vẫn giữ gìn và phát huy truyền thống tốt đẹp của các bậc tiền nhân sống trong làng, vẫn ngồi buôn chuyện say sưa nói xấu “các cô Lụa” trong phòng máy lạnh hay quán ăn Hàn Quốc, thì ta có thể nhận ra: bây giờ cái sự ngồi lê, bịa chuyện, nói xấu nhau nó không còn từ một ai. Khi người ta trao cho cánh đàn ông một công cụ đậm chất làng xã, xin thưa, là cái tài khoản facebook; khi người ta tước mất một phần đời cao đẹp của anh ấy bên chén trà bằng sự gây nghiện của facebook và xây nhà dựng vườn giờ đã có xơ-vít phục vụ tận răng; thì anh ấy cũng không tha một cô Lụa, cô Gấm nào.
Một cô đăng ảnh hở hang lên phây? Một ca sỹ dính tí tẹo scandal? Một chuyện ngoài đường, ngoài chợ nào đấy được mô tả bằng 30 giây video-clip? Đừng bảo chỉ đàn bà mới hay nói xấu nhau. Lúc ấy thì, nào là chuyện đạo đức, rồi thì các chi tiết thêm mắm, dặm muối, những phát ngôn kiểu: “Con ấy thế nào, tôi biết, nhà tôi ở cách nhà nó 2 dãy phố và hay gặp nó chạy bộ thể dục trong công viên, dắt theo cả chó cơ mà”.
Sử gia Mitchell Stephens nói: “Nhân loại đã liên tục trao đổi tin tức, xuyên suốt mọi lịch sử và trải qua các nền văn hóa. Tin tức thỏa mãn khát vọng căn bản của con người, là nhu cầu nội tại, là bản năng. Loài người muốn biết những gì đang xảy ra bên ngoài kinh nghiệm trực tiếp của mình. Và khi họ được biết những biến cố không tự nhìn thấy sẽ lại tạo ra một khoái cảm thông tin hoặc một cảm giác an toàn”.
Có một dạo người ta râm ran cái mốt mở đầu câu chuyện bằng cụm: “Các mẹ ơi, biết gì chưa?”. Câu này mô tả hoạt động của các mẹ trên các “diễn đàn bỉm sữa”, một hoạt động rất đặc trưng và cao quý của phụ nữ. Nhưng rồi cái phong trào “Các mẹ ơi, biết gì chưa?” lây lan sang tất các lĩnh vực, người phát ngôn từ mọi giới tính. Các mẹ ơi, biết gì chưa? Virus Ebola đã về đến Hà Nội rồi đấy. Các mẹ ơi, biết gì chưa? Trong nước lèo hủ tíu có thịt chuột. Các mẹ ơi, có vụ đánh ghen này khốc liệt lắm, clip cùng câu chuyện ly kỳ (không biết thật hay bịa) đính kèm.
Thông tin loang đi, và rồi gây hoang mang, điêu đứng. Không biết đã có bao nhiêu con người, bao nhiêu cuộc đời bị hủy hoại từ “các mẹ ơi”.
Kinh khủng hơn chuyện sau lũy tre làng đời cha ông rất nhiều. Người ta hay kể cho nhau nghe những chuyện định kiến làng xã, những cô gái cạo đầu bôi vôi hay bỏ xứ mà đi vì miệng lưỡi người làng. Bây giờ, chẳng cần quen biết gì nhau cũng có thể phán xét, phóng tác, thêu dệt.
Tôi, người viết bài này tuy có một tuổi thơ sống trong chật hẹp một căn phòng toàn phụ nữ là mẹ, là chị và các cô nhưng chưa bao giờ lý giải được tại sao phụ nữ lại thích dìm hàng nhau. Họ có thể bắt đầu không ưa nhau bởi muôn vàn lý do, bởi cô ta trẻ hơn, bởi trong buổi tiệc cô ấy lại mặc chiếc váy giống y hệt mình mà lại còn đẹp hơn mình... Thời đại của những nhận định đánh giá con người qua guốc giày, xe pháo đều có thể là bàn đạp cho một công cuộc nói xấu qua lại?
Đàn bà tụ tập đưa chuyện nói xấu nhau, đấy coi như là di sản văn hóa chưa đẹp mà nhân loại thừa hưởng từ quá khứ. Nhưng thời đại này, ai cũng có thể trở thành một “đàn bà” của thế kỷ 19 ấy. Họ bật máy tính lên, bằng với việc ra cái ao đầu làng, ngồi xổm xuống, bắt đầu chẩu mỏ lên và bịa đủ thứ chuyện trên đời. Có thêm tý like, phần thưởng quả nhiên không tồi. Bạn bè tốt trên facebook của chị em thường đến rất nhanh rồi lại đi, kẻ ganh ghét giữ nguyên quân số và tiếp tục tăng đều đặn.
Nhưng phàm là phụ nữ mà lại không bị ai ghét thì rất nên xem lại mình.
Nhà báo Hoàng Minh Trí
